Thorsten Renk

Lekcja 3 :: Mutacja słaba (lenicja)

3.1. Tekst

3.2. Gramatyka

3.2.1. Informacje ogólne

2.2.2. Reguły dotyczące mutacji

3.3. Słowniczek

3.4. Tengwar

3.4.1. Jeszcze więcej o spółgłoskach

3.4.2. Zapis głosek r i s

3.4.3. Przedimek określony

3.4.4. Interpunkcja

3.4.5. Przykłady

Uwaga tłumacza: cudzysłów i znak równości '= ...' oznaczają bardziej dosłowne znaczenie zwrotów i wyrażeń, słowa w nawiasie (...) nie są potrzebne w oryginale i w sindarinie nie występują, ale w tłumaczeniu polskim należy je dodać.

Uwaga redakcji: do poprawnego odczytania tej lekcji musicie zainstalować czcionkę Elfica - do pobrania tutaj: Elfica TTF (v.1.2) lub tutaj. Bez niej zamiast znaków pisma tengwar zobaczycie dziwne cyfry i litery w części 3.4. Tengwar.

3.1. Tekst

Darthad Ithil

Arwen ah Elrond dharthar orthad en Ithil. Sa dîn mi Imladris.

Elrond: Man Aragorn?

Arwen: E Dúnadan.

Elrond: In edhil – sain edhil. In edain – sain edain.

Arwen: I ’ardh prestannen. Mathon chwest mi amrûn.

Elrond: Lasto beth nîn, Arwen: I venn fair.

Arwen: Sui i dawar.

Wyczekiwanie księżyca

Arwen i Elrond czekają (na) wzejście księżyca. Jest cisza w Rivendell.

Elrond: Kim jest Aragorn? [‘= kto Aragorn?’]

Arwen: On (jest) Dúnadanem.

Elrond: Elfy są elfami, ludzie są ludźmi. [‘= te elfy są elfy, ci ludzie są ludzie’]

Arwen: Świat się zmienia. Czuję wiatr na wschodzie [‘= w wschodzie, ang. in the east’].

Elrond: Słuchaj słowa mego, Arwen.

 Ten mężczyzna (jest) śmiertelny. [‘= ten mężczyzna śmiertelnik’]

Arwen: Jak ten las.

3.2 Gramatyka

3.2.1 Informacje ogólne

W sindarinie bardzo ważna jest odpowiednia płynność dźwięków podczas wypowiadania słów. W tym języku zachodzi wiele zmian dźwiękowych zwanych mutacjami spółgłoskowymi – pierwsza spółgłoska w wyrazie często się zmienia, aby zwiększyć płynność mówienia. Zjawisko takie zachodzi szczególnie wtedy, kiedy sąsiadują ze sobą wyrazy związane znaczeniowo (np. przedimek i rzeczownik).

Zmiany spółgłosek stwarzają problem dla uczących się sindarinu. Słowniczki podają słowa w porządku alfabetycznym według pierwszej litery – gdy pierwsza litera ulegnie zmianie, uczeń nie odnajdzie szukanego słowa jeśli nie opanuje reguł rządzących mutacjami. Wygląda to tak:

Są dwa słowa: saew (trucizna) i haew (przyzwyczajenie). Jedna z reguł mutacji spółgłoskowych mówi, że s będące pierwszą literą wyrazu może zmienić się w h w pewnych okolicznościach, np. po przedimku liczby pojedynczej i. Gdybyśmy chcieli powiedzieć ‘ta trucizna’ = the poison, powiemy i haew (bo i saew podlega mutacji s=>h). Ale które haew, trucizna czy przyzwyczajenie? Wytrawny znawca sindarinu akurat na to się nie nabierze, bo wie, że w tych okolicznościach h zmienia się w ch ('to przyzwyczajenie' = i chaew). Są też takie przypadki, że i specjaliści rozróżniają znaczenie tylko z kontekstu.

Widzicie już, że tylko solidne zaznajomienie się z regułami mutacji może nam pomóc w odnajdywaniu znaczenia słówek w słownikach – bez tej wiedzy szukając słowa, które widzicie w tekście, po prostu nie wiecie, czego szukać.

Jest kilka typów mutacji spółgłoskowej: mutacja słaba, mutacja mocna, mieszana, "zwarta" i "płynna". Wszystkie te nazwy są terminami czysto technicznymi i omówimy je we właściwym czasie. Na razie zajmiemy się tylko najpopularniejszym rodzajem mutacji: słabą (ang. soft mutation, lenition).

Istnieje jeszcze inna metoda klasyfikowania mutacji: mamy mutacje fonologiczne (przesunięcia dźwiękowe spowodowane przez połączenie podczas mówienia dwóch słów) i mutacje gramatyczne (powodowane pełnioną przez dane słowo funkcją gramatyczną w zdaniu). Na razie nie będziemy się tym bliżej zajmować. Zaznaczam tylko dwie rzeczy:

1. jeśli jakieś słowo znajduje się w takim kontekście, że możliwa jest mutacja fonologiczna i mutacja gramatyczna, to stosujemy mutację fonologiczną,

2. mutacje nigdy nie nakładają się na siebie – nie ma takich przypadków, kiedy najpierw stosujemy mutację np. fonologiczną a potem gramatyczną na to samo słowo.

Przykłady za chwilę. 

3.2.2 Reguły dotyczące mutacji

Mutacja słaba (lenicja) pojawia się w sindarinie bardzo często. W jej wyniku spółgłoski "mocne" stają się spółgłoskami "słabymi".

Komentarz Galadhorna: W tej mutacji w sindarinie głoski już zmutowane należą do grupy "lenis", czyli "słabej", w opozycji do "fortis", czyli "mocnej". Obecnie fonologia (przynajmniej angielska) często woli rozróżnienie głosek "lenis" od "fortis" niż głosek "dźwięcznych" od "bezdźwięcznych", jako że te dźwięczne, nie zawsze są takie i mogą się w różnych kontekstach w różnym stopniu ubezdźwięczniać - zaś głosek "fortis" żadne tego rodzaju zmiany nie dotykają. Mutację tę nazywa się też lenicją, czyli "osłabieniem" - stąd nazwa "mutacja słaba".

Dotyczy ona zmian pierwszych głosek wyrazów w następujących kontekstach:

1. w rzeczownikach po przedimku liczby pojedynczej i,

2. w przymiotnikach występujących po rzeczowniku, który jest opisywany [np. drzewo wysokie],

3. w przymiotnikach używanych w funkcji przysłówka (do określania czasownika) jeśli przymiotnik występuje po czasowniku

4. w słowach pełniących funkcję dopełnienia bliższego występujących w celowniku lub w bierniku

[Dopełnienie to część zdania określająca czasownik i odpowiadająca na pytania przypadków, np. w zdaniu ‘mama dała książkę Marysi’ są dwa dopełnienia: dała co? książkę, komu? Marysi. Dopełnienie bliższe daje się zamienić na podmiot podczas tworzenia strony biernej: ‘Książka została dana Marysi.’ => ‘książka’ jest dopełnieniem bliższym. Z ‘Marysią’ jest większy problem: w j. polskim nie może być podmiotem strony biernej, w angielskim jest to możliwe: ‘Mary was given a book.’ Pamiętajcie, że sindarin został stworzony przez człowieka, dla którego angielski był językiem ojczystym. Cóż, mogę tylko polecić naukę angielskiego...]

5.

6. Drugie słowo w wyrazach złożonych [utworzonych z połączenia dwóch innych wyrazów, np. ang. Ringbearer] często podlega mutacji słabej.

Wyliczyłem tu wszystkie te reguły tylko po to, żebyście mieli pełny obraz. Teraz zajmiemy się tylko zasadą 4 i 5:

W zdaniu:

Aragorn bada na Imladris (Aragorn idzie do Rivendell)

czasownik występuje bezpośrednio po podmiocie i podlega mutacji: z formy podstawowej pada- otrzymujemy bada. Porównajcie z innym zdaniem: Aragorn aran Gondor pada na Imladris. (Aragorn król Gondoru idzie do Rivendell). Czasownik nie występuje tu bezpośrednio po podmiocie, wtrącone zostały słowa 'aran Gondor' i dlatego nie wystąpiły okoliczności powodujące mutację.

Komentarz Galadhorna: Thorsen nie ma racji, że w drugim przykładzie czasownik nie następuje bezpośrednio po podmiocie - podmiotem w tym przypadku jest całe Aragorn Aran Gondor (Aragorn król Gondoru). Lepszym przykładem byłoby Pada Aragorn na Imladris, z orzeczeniem, które znajduje się przed podmiotem. W tym wypadku nie ma lenicji.

W zdaniu:

Laston venn (słyszę mężczyznę)

mamy słowo benn (mężczyzna), które uległo mutacji słabej (lenicji) b => v gdyż jest dopełnieniem bliższym.

W zdaniu:

Annon chammad vellon (daję ubranie przyjacielowi)

mamy dwie mutacje: 1. hammad => chammad (ubranie) – dopełnienie bliższe (ubranie jest dawane...) i

2. mellon => vellon (przyjaciel) – również dopełnienie bliższe (a friend is given clothes)

Jak już mówiłem, żaden wyraz nie podlega mutacji dwukrotnie. Mamy np. słowo tawar (las), które w funkcji dopełnienia bliższego wygląda dawar (po mutacji). Gdybyśmy chcieli teraz powiedzieć np. ‘widzę ten las’ i dodać przedimek określony liczby pojedynczej, słowo dawar nie podlega dalszym mutacjom (nie zmieni się w dhawar, na przykład).

Zmiany spółgłosek zachodzące podczas mutacji słabej (lenicji):

p-, t-, c- (k-) zamieniają się w b-, d-, g-:

b-, d- zamieniają się w v-, dh-:

g- znika i zapisywane jest jako '-:

h- , s- i m- zamieniają się w ch-, h- i v-:

*[przypominamy, że h to odpowiednik polskiego "ch", a ch to odpowiednik archaicznego polskiego "h" - głoska dźwięczna, wymawiana tak np. h na Podhalu]

hw- zamienia się w chw-:

f-, th-, n-, r-, l- nie podlegają mutacji słabej.

rh- i lh- zamieniają się najprawdopodobniej w thr- i thl-:

3.3  Słowniczek

3.4 Tengwar

3.4.1 Jeszcze więcej o spółgłoskach

W tengwarze są także znaki nie składające się z kombinacji ‘kreski’ i ‘łuku’. Są to:

‘silme’ 8 –dźwięk s

‘silme nuquerna’ i – dźwięk s

‘lambe’ j – dźwięk l

‘rómen’ 7 – dźwięk r

‘hwesta sindarinwa’ o – dźwięk hw [bezdźwieczne ł jak w słowie ‘what’, szczególnie powiedzianym szeptem]

‘hyarmen’ 9 – dźwięk h.

Możemy już zbudować kompletną tabelkę:

Komentarz Galadhorna:litera w reprezentuje tu tzw. "u niezgłoskotwórcze", które brzmi podobnie do polskiego ł. 

3.4.2 Zapis głosek r i s

Zauważyliście na pewno, że w tabelce mamy po dwa znaki na głoski r i s. Której powinniśmy używać? Najogólniej mówiąc, kończąc słowo wybieramy znak 'zamykający' czyli 6 lub i. Te same wersje znaków wybierzemy jeśli będziemy chcieli umieścić nad nimi tehtar – ich kształt jest po prostu bardziej użyteczny do stawiania nad nimi znaków tehtar.

3.4.3 Przedimek określony

Jeśli rzeczownik, który będzie za przedimkiem, zaczyna się od spółgłoski, znak dla i oznaczamy poprzez tehta nad pierwszą spółgłoską rzeczownika:

r%j?$5^ = i vellon (ten przyjaciel)

Jeśli rzeczownik, który będzie za przedimkiem, zaczyna się od samogłoski, symbol i oznaczamy poprzez tehta nad 'krótkim nośnikiem':

`B 7E5# = i aran (ten król)

3.4.4 Interpunkcja

Tengwar nie ma takiej samej interpunkcji jak, powiedzmy, język polski. Przerwy w mówieniu oznaczane są kropkami:

krótka przerwa (jak nasz przecinek) to jedna kropka =

a dłuższa przerwa (coś pomiędzy średnikiem a kropką) to dwukropek -

Inne znaki:

3.4.5. Przykłady

Aragorn, Legolas, Galadriel, Gimli, Perhael, Eirien

tłum. Adaneth, komentarz Galadhorn

Dyskusja o kursie na www.elendili.w.pl

:: strona główna :: treść kursu :: wstęp ::

:: lekcja 1 :: lekcja 2 :: lekcja 3 :: lekcja 4 :: lekcja 5 :: lekcja 6 :: lekcja 7 ::

:: lekcja 8 :: lekcja 9 :: lekcja 10 :: lekcja 11 :: lekcja 12 :: lekcja 13 :: lekcja 14 ::