Thorsten Renk
Lekcja 22 :: Zasady słowotwórstwa.
22.1. Tekst
22.2. Gramatyka
22.2.1. Tworzenie rzeczowników od czasowników
22.2.2. Tworzenie nazw zawodów
22.2.3. Rzeczowniki zbiorowe
22.2.4. Zastosowanie bezokolicznika
22.2.5. Zaimki pytające
22.3. Słowniczek
22.4. O tłumaczeniu na sindarin - słowotwórstwo
22.4.1. Uwagi ogólne
22.4.2. Różne sposoby tworzenia słów
Uwaga tłumacza: cudzysłów i znak '= ...' oznaczają bardziej dosłowne znaczenie zwrotów i wyrażeń, słowa w nawiasie (...) nie są potrzebne w oryginale i w sindarinie nie występują, ale w tłumaczeniu polskim należy je dodać.
Telitha i lû gîn
Aragorn adgovad Arwen na lanthir nef riss Imladris.
Arwen: Tellich revianneth and.
Aragorn: Tellin.
Arwen: Man agorech?
Aragorn: Edregol renin ’osten ir im nuin haudh marad. Cennin Ninias maetho, dan im sui nuithannen. Nan meth orthorn i aran fern, dan e dangen. Yrch ú-drastathar in edain, dan i dulu nîn tithen.
Arwen: Telitha i lû gîn. Ú-chenion hi bain, dan iston cerithach naid verin a doer. Ú-iston ias egor ir, dan gweston. Hebo estel.
Nadejdzie czas twój
Aragorn znowu spotyka Arwenę przy wodospadzie po tej stronie doliny Rivendell.
Arwen: Przyszedłeś (z) wędrówki długiej.
Aragorn: Przyszedłem.
Arwen: Co robiłeś?
Aragorn: Szczególnie pamiętam strach mój, kiedy ja (byłem) pod kurhanem przeklętym. Widziałem, (że) Ninias walczy, ale ja (byłem) jak osłupiały. W końcu pokonał króla umarłego, ale sam [‘= on’] zginął. Orkowie nie będą niepokoić ludzi, ale pomoc moja (była) mała.
Arwen: Nadejdzie czas twój. Nie rozumiem teraz wszystkiego, ale wiem, (że) dokonasz [‘=zrobisz’] rzeczy mężnych i wielkich. Nie wiem gdzie ani kiedy, ale przyrzekam. Miej nadzieję.
22.2.1 Tworzenie rzeczowników od czasowników
Możemy odtworzyć pewne reguły dotyczące tworzenia rzeczowników od czasowników. Oprócz tworzenia form gerundialnych, które nazywają wykonywaną czynność (np. od ped- „mówić” mamy i beded „mówienie”) istnieje jeszcze kilka możliwości utworzenia rzeczownika od czasownika. Jednak nie można z całą pewnością powiedzieć, co znaczyłyby tak utworzone rzeczowniki: każda z podanych niżej reguł ma znane nam wyjątki
Czasowniki typu I
Od czasowników typu I możemy utworzyć rzeczowniki abstrakcyjne związane z wykonywaną czynnością lub nazywające skutek wykonania tej czynności dodając końcówkę -th:
car- (robić, czynić) => carth (czyn)
dar- (stanąć) => *darth (postój, odpoczynek)
Jeśli rdzeń czasownika kończy się na -d, to pomijamy tę ostatnią głoskę przed dodaniem końcówki -th. Jeśli rdzeń kończy się na -l, wstawiamy łączące -e-:
ped- (mówić) => peth (słowo)
nod- (wiązać) => *noth (wiązka)
pel- (więdnąć) => peleth (uwiąd)
Jeśli samogłoską rdzenia jest -i, dodajemy końcówkę -ith zamiast -th:
tir- (strzec) => tirith (stróżowanie)
gir- (drżeć) => girith (dreszcz)
Czasowniki typu A i czasowniki koniugacji mieszanej
Czasowniki typu A i czasowniki koniugacji mieszanej najprawdopodobniej mają dwie różne możliwości tworzenia rzeczowników. Pierwszym jest utrata końcowego -a:
nautha- (myśleć) => nauth (myśl)
lacha- (płonąć) => *lach (płomień)
dartha- (czekać) => *darth (czekanie, odpoczynek)
Drugą (rzadszą) możliwością jest dodanie końcówki -nneth, która prawdopodobnie wywodzi się od formy imiesłowu biernego. Uzyskane w ten sposób rzeczowniki opisują rezultat końcowy wykonania czynności:
presta- (wpłynąć) => prestanneth (wpływ)
revia- (wędrować) => *revianneth (wędrówka)
Znamy dużo więcej przykładów rzeczowników tworzonych przez odrzucenie końcówki i ten sposób prawdopodobnie jest lepszy dla czasowników typu A.
Jeśli chcemy utworzyć nazwę osoby wykonującej dana czynność, dodajemy jedną z końcówek -or, -on, -ron (dla rodzaju męskiego) lub –eth, -ril (dla rodzaju żeńskiego):
maeth (walczyć) => maethor (wojownik), maethril (wojowniczka)
roch (koń) => rochon (jeździec), rocheth (jeździec–ona, amazonka)
nath (sieć) => nathron (tkacz), nathril (tkaczka)
Jeśli chcemy utworzyć nazwę będącą rzeczownikiem zbiorowym (czyli takim, który składa się z wielu takich samych elementów) dodajemy końcówkę -as:
car (dom) => caras (miasto)
sarn (kamień) => sarnas (kurhan, góra kamieni)
pân (deska) => panas (deski, „parkiet” = podłoga)
22.2.4 Zastosowanie bezokolicznika
Prawdopodobnie bezokolicznik w sindarinie może być używany podobnie jak w quenii, to znaczy, że używamy go w zdaniach z konstrukcją ACI (widzę, że..., słyszę, że..., wiem, że.... itp.) albo też po czasownikach typu umiem, mogę. (W języku angielskim występuje w takich zdaniach forma zwana bare infinitive – bezokolicznik bez poprzedzającego „to”, np. ’I see him go’ czy ‘I can swim’.)
Natomiast w innych zdaniach, gdzie w języku polskim występuje bezokolicznik, w sindarinie użyjemy formy gerundialnej lub formy gerundialnej z przyimkiem an (formy celownika dla wyrażenia celu). W języku angielskim w takich zdaniach mielibyśmy pełną formę bezokolicznika z poprzedzającym „to”, a nawet ze zwrotem „in order to” = po to, żeby, np w zdaniach ‘I would like to go’ czy ‘I learn in order to speak’.
Pelin pedi i lam edhellen. (Umiem mówić językiem elfów) [bezokolicznik, ‘I can speak’]
Aníron cened Aragorn. (Chcę zobaczyć Aragorna.) [gerundium, ‘I want to see’]
Tellin al lastad. (Przyszedłem posłuchać.) [gerundium, “I came in order to hear’]
Opierając się na podobieństwach sindatinu do quenii możemy spróbować rekonstrukcji innych zaimków pytających oprócz man (kto? co?). Otrzymalibyśmy *mas (gdzie?), powiązane z zaimkiem względnym „gdzie” = *ias , a także *mar? (kiedy?) powiązane z zaimkiem względnym ir (kiedy). [Zaimki pytające to te, którymi możemy rozpoczynać pytania: Kiedy przyjdziesz? Gdzie jesteś? Zaimki względne służą do łączenia zdań złożonych: Nie wiem, kiedy przyjdę. Nie powiedział, gdzie jest. W języku polskim są to te same formy, w sindarinie zaimki względne nie są zaimkami pytającymi.]
Mas han agorech? (Gdzie to zrobiłeś?)
Agoren ennas, ias nin ú-chirich. (Zrobiłem to [tam], gdzie mnie nie znajdziesz.)
Mar han cerich? (Kiedy to robisz?)
Ir nin ú-dirich. (Kiedy mnie nie obserwujesz.)
|
sindarin |
polski |
|
|
|
|
and |
długi |
|
estel |
nadzieja |
|
gwesta- |
przysięgać, obiecywać |
|
lanthir |
wodospad |
|
trasta- |
kłopotać |
|
tithen |
mały |
22.4 O tłumaczeniu na sindarin - słowotwórstwo
Czasami pomimo całej naszej kreatywności w przeformułowywaniu zdań nie możemy znaleźć jakiegoś słowa. W takich wypadkach można pokusić się o z rekonstruowanie lub skonstruowanie w jakiś sposób brakującego nam wyrazu. W zasadzie nie jest to przestępstwem, ale musimy spełnić pewne warunki:
Nie muszę chyba mówić o zasadzie numer 1: Nigdy nie umieszczajcie w słowniczkach stworzonych przez siebie słów nie różnicując ich od oryginalnych sindarińskich wyrazów, jakie znamy z materiałów źródłowych. Nieprzestrzeganie tej reguły spowodowało ogromne zamieszanie i stworzyło wiele błędnych „sindarińskich” sformułowań do tej pory krążących po internecie. W tekście sindarińskim stworzone przez was formy mogą pojawiać się bez komentarza – wyobraźcie sobie np. wiersz z dwudziestoma przypisami wyjaśniającymi, że zastosowaliście formy rekonstruowane – cała poezja pryska. Ale już jeśli piszecie tekst o języku sindarińskim, obowiązkowo musicie przestrzegać zasady wyróżniania stworzonych przez siebie form. W naszym kursie (jak to już na pewno zauważyliście) stosuję w tym celu znak * przed zrekonstruowanym słowem.
Pomimo moich starań, nawet w tym kursie mogą trafić się formy nieoznaczone odpowiednio. Tworząc pierwszą wersję kursu, korzystałem niestety z nieodpowiedniego słowniczka i aż do tej pory staram się usunąć lub oznaczyć wszystkie “nieoryginalne” słowa. Pod żadnym pozorem nie powinniście przedkładać słowniczków z mojego kursu nad prawdziwe słowniki sindarinu podające, z jakich materiałów źródłowych pochodzi dane słowo.
Następna zasada: Słowa rekonstruowane przez was muszą być zrozumiałe. Jeśli wasz sindariński tekst wymaga w każdej linijce polskiego komentarza, to napiszcie go po polsku i oszczędźcie czas. Języka używamy po to, żeby się porozumieć, niezrozumiały język nie ma racji bytu. Czytelnik musi domyśleć się, o co autorowi chodziło. Konstrukcja typu *nen en-naur (woda ognista) najprawdopodobniej zostanie zidentyfikowana jako “alkohol”, ale już lavan varan (zwierzę brązowe) nie wskazuje na żadne konkretne zwierzę.
I jeszcze jedna wskazówka – wasze rekonstrukcje będą zrozumiałe wtedy, kiedy tworząc je będziecie stosowali się do reguł wyznaczonych przez Tolkiena, np. poprzez dodanie końcówki -th do czasownika otrzymujecie rzeczownik.
22.4.2 Różne sposoby tworzenia słów
Właściwie to nie znamy wiele prawdziwych sindarińskich słów. Większość znanego nam słownictwa wywodzi się z języka noldorińskiego, który był poprzednikiem sindarinu w zamysłach Tolkiena. Struktura tych języków jest na tyle podobna i zasady przesunięć dźwiękowych łączących te dwa języki na tyle znane, że z dużą dozą prawdopodobieństwa jesteśmy w stanie wydedukować jak dane słowo wyglądałoby w prawdziwym sindarinie.
Inną kategorią wyrazów są słowa stworzone na podstawie analogii sindarin – quenya. Jest to o tyle usprawiedliwione, że oba te języki mają wspólne źródło – język staroelficki (wspólna mowa elfów). Jednak ta metoda nie jest aż tak wiarygodna jak „uwspółcześnianie” noldorinu do sindarinu – gramatyka quenii znacznie się różni od gramatyki sindarińskiej.
Kolejną grupą są słowa zrekonstruowane bezpośrednio na podstawie znanych nam rdzeni staroelfickich. Znamy końcówki słowotwórcze i wiemy, jakie zmiany dźwiękowe następowały podczas ewolucji staroelfickiego do sindarinu, jesteśmy zatem w stanie odtworzyć pewne wyrazy.
Wszystkie przedstawione metody opierają się mniej lub bardziej bezpośrednio na pracach Tolkiena. Jakiekolwiek metody odbiegające od nich są najprawdopodobniej błędne i bezużyteczne, pomijając tworzenie zestawień znanych nam sindarińskich wyrazów. Nie przedstawię tutaj, w jaki sposób ze staroelfickicg rdzeni można otrzymać sindarińskie słowa – wszystkich zainteresowanych odsyłam do http://www.ardalambion.com .
tłum. Adaneth, komentarz Galadhorn
Dyskusja o kursie na www.elendili.w.pl
:: strona główna :: treść kursu :: wstęp ::
:: lekcja 15 :: lekcja 16 :: lekcja 17 :: lekcja 18 ::
:: lekcja 19 :: lekcja 20 :: lekcja 21 :: lekcja 22 ::
