Thorsten Renk

Lekcja 15 :: Mutacje gramatyczne, liczba mnoga (5).

15.1. Tekst

15.2. Gramatyka

15.2.1. Mutacja gramatyczna przymiotników

15.2.2. Mutacja gramatyczne przysłówków

15.2.3. Mutacja gramatyczna rzeczowników

15.2.4. Mutacja gramatyczna czasowników

15.2.5. Jeszcze o liczbie mnogiej

15.3. Słowniczek

15.4. Rozmówki – jak się czujesz?

Uwaga tłumacza: cudzysłów i znak '= ...' oznaczają bardziej dosłowne znaczenie zwrotów i wyrażeń, słowa w nawiasie (...) nie są potrzebne w oryginale i w sindarinie nie występują, ale w tłumaczeniu polskim należy je dodać.

15.1. Tekst

Ôl dhem

    Aragorn ú-bôl lostad vaer, dan nan meth oltha ôl dhem a dheleb. Cên rochon vorn i rocha trî ’wath. Dûr hammad dîn a henn dîn gortheb. Ias rocha, edain verin girir a yrch vill grogar. Gâr vagol i morn a delu. Lim nôr i roch dîn nuin gwaith. Bragol Aragorn vatha i rochon vorn glinna hon. Nallol i lostad dîn methannen. Tiriel nan thaur aníra achired îdh în. In edhil díriel telir a pheded a al lastad o hely dîn.

Sen smutny

     Aragorn nie może spać dobrze, lecz w końcu śni sen smutny i straszny. Widzi jeźdźca czarnego, który jedzie przez cień. Ciemna szata jego i wzrok jego straszny. Gdzie jedzie, ludzie dzielni drżą i orkowie silni boją się. Ma miecz, który (jest) czarny i śmiercionośny. Szybko biegnie koń jego pod cieniami. Nagle Aragorn czuje, (że) jeździec czarny spogląda (na) niego. Krzykiem [‘=krzycząc’] sen jego kończy się. Obserwując las chce znów odnaleźć spokój swój. Elfy stróżujące przychodzą pomówić i posłuchać o snach jego.

15.2 Gramatyka

Do tej pory wiele razy mówiliśmy już o mutacjach spółgłoskowych. Wspominaliśmy także o mutacjach gramatycznych i fonologicznych, lecz nie wyjaśniliśmy dokładniej różnic pomiędzy nimi. W tej lekcji wyjaśnimy pojęcie ‘mutacja gramatyczna’ i spróbujemy wyjaśnić jej reguły.

Niektóre przytaczane przez mnie reguły wciąż budzą wiele kontrowersji. Na przykład lenicja dopełnień bliższych czy przymiotników znajdujących się w zdaniu po rzeczowniku generalnie nie budzi zastrzeżeń, ale już lenicja przysłówków stojących po rzeczowniku wcale nie jest pewna. Dlatego zachęcam wszystkich kursantów, aby porównali moją pracę z innymi interpretacjami i wyrobili sobie w tej sprawie własne zdanie.

Mówiliśmy już o mutacji fonologicznej, która powodowana była wpływem ostatniej głoski pierwszego słowa na pierwszą głoskę drugiego słowa w słowach związanych ze sobą znaczeniowo. W zależności od ostatniej głoski drugiego słowa mieliśmy różne mutacje: słabą, mocną, płynną, nosową itd. Przykładami mutacji fonologicznej są: lenicja i venn [i+ benn] czy mutacja nosowa i minn [in + binn]. W przeciwieństwie do mutacji fonologicznych, mutacje gramatyczne nie są powodowane przez konkretną głoskę, ostatnią w jakimś wyrazie (jak i przedimka określonego liczby pojedynczej czy n przedimka liczby mnogiej w przykładach powyżej). Mutacje gramatyczne powodowane są rolą, jaką z punktu widzenia gramatyki dane słowo pełni w zdaniu.

Jedynym rodzajem mutacji gramatycznej jest lenicja, ponieważ ostatnia głoska poprzedzającego wyrazu nie ma tu żadnego znaczenia. Zatem wszystkie mutacje inne niż lenicja zawsze są mutacjami fonologicznymi.

Celem występowania mutacji gramatycznych jest sprecyzowanie roli wyrazu w zdaniu. Mutacjom gramatycznym podlegają rzeczowniki, najprawdopodobniej przymiotniki i chyba również przysłówki i czasowniki.

Jeśli jakieś słowo znajduje się w zdaniu w takiej pozycji, że podlega zarówno mutacji fonologicznej jak i gramatycznej, to zachodzi tylko mutacja fonologiczna. Np. jeśli jakiś rzeczownik w liczbie mnogiej jest poprzedzony przedimkiem (wskazanie na mutację nosową) i jednocześnie jest w zdaniu dopełnieniem bliższym (mutacja gramatyczna – wskazanie na lenicję), to taki rzeczownik ulegnie tylko mutacji nosowej. Nigdy nie stosujemy dwóch mutacji do jednego wyrazu.

Niestety, ilość tekstów, na podstawie których moglibyśmy ustalić reguły rządzące mutacjami gramatycznymi jest bardzo ograniczona. Reguły, które tu podaję, są próbą rekonstrukcji spójnego systemu, lecz nie jest to próba jedyna i moje pomysły wcale nie muszą odzwierciedlać idei Tolkiena.

15.2.1 Mutacja gramatyczna przymiotników

Przymiotniki określające rzeczownik zwykle w zdaniu występują bezpośrednio po rzeczowniku i ulegają lenicji:

benn veren (mężczyzna dzielny)

Jeśli chcemy wyliczyć więcej cech określanych przymiotnikami, lenicji podlegają prawdopodobnie wszystkie przymiotniki, nawet wtedy, jeśli połączymy je słowem a (i). Istnieje jednak i inna możliwość: lenicji być może podlega tylko pierwszy z listy przymiotników, a dla pozostałych mutacja słaba jest opcjonalna

benn veren, vell ar vaer (mężczyzna dzielny, silny i dobry)

Przymiotniki, które z jakiegoś powodu (np. w stylu poetyckim, taki szyk wyrazów nie jest zjawiskiem zwyczajnym) występują przed określanym rzeczownikiem i nie ulegają lenicji:

beren benn ar vell (dzielny mężczyzna i silny)

15.2.2 Mutacja gramatyczne przysłówków

Czasami w sindarinie przymiotniki używane są do określania czasowników, w taki sam sposób, jakby były przysłówkami (tak jak w angielskim he runs fast, to samo słowo, może być i przymiotnikiem, i przysłówkiem). Oprócz takich „przysłówków”, w sindarinie mamy też prawdziwie przysłówki, np. „teraz”, „tutaj”, „jutro”.

W odróżnieniu od przymiotników, przysłówki mogą występować albo przed określanym czasownikiem, albo po nim – bez żadnej różnicy. Jednak lenicji podlegają tylko występując po czasowniku, a i to nie zawsze:

Maethon veren. (walczę dzielnie.)

Tolo hi! (Chodź teraz!)

Jeśli przysłówek występuje przed czasownikiem, nie zachodzi żadna mutacja:

Si le nallon! (Tu cię wołam!

Beren maethant (Odważnie walczył.)

W długim zdaniu to właśnie lenicja przypisuje przysłówek do określanego czasownika:

Maethannen vaer ar veren i goth. (Zwalczałem dobrze i dzielnie wroga)

[ja walczyłem jak? dobrze i dzielnie, zachodzi lenicja]

Maethannen vaer ar beren i goth. (Walczyłem dobrze, a dzielnie wróg)

[ja walczyłem jak? dobrze – zachodzi lenicja, a wróg dzielnie – nie ma lenicji, bo nie ma czasownika]

W ten sposób można używać mutacji gramatycznej do przekazania bardzo subtelnych różnic znaczeniowych. Zwróćcie uwagę na przecinki i na przemieszczenie się si/hi:

Le nallon hi ne daw. (ciebie wołam tu, w nocy) [tu związane z wołam – lenicja]

 Le nallon si ne daw. (ciebie wołam, tu w(śród) nocy!) [tu związane z w nocy, nie ma lenicji]

Jeśli przymiotnik występuje w połączeniu z czasownikiem być, nazywamy go w zdaniu orzecznikiem [np. w zdaniu krasnolud jest dzielny]. W sindarinie pomijamy czasownik być, więc przymiotnik taki prawdopodobnie nie będzie ulegał lenicji. Właśnie brak mutacji pokazuje nam wtedy, że należałoby tu wstawić czasownik być. Porównajcie:

Maethon vaer, veren ar bronathon. (Walczę dobrze, dzielnie i przeżyję.)

[dzielnie łączy się z walczę, jest lenicja]

Maethon vaer, beren ar bronathon. (Walczę dobrze, [jestem] dzielny i przeżyję.)

[dzielny nie łączy się z walczę, nie ma lenicji, tłumaczymy z dostawieniem czasownika być]

Maethon vaer, ce beren ar bronathon.

(Walczę dobrze, ty [jesteś] dzielny i ja przeżyję.)

15.2.3 Mutacja gramatyczna rzeczowników

Na pierwszy rzut oka mutacja gramatyczna rzeczowników wygląda bardzo prosto: lenicji ulegają wszystkie dopełnienia bliższe [te, z których w języku angielskim można zrobić podmiot strony biernej – zobacz lekcja 3]: Rzeczowniki w tej funkcji nie są poprzedzone przyimkiem:

Cenin venn. (widzę meżczyznę.)

Mutacja zachodzi także w imionach

Cenin ’imli. (widzę Gimlego.)

Jeśli dopełnienie bliższe sklada sie z kilku wyrazów, wówczas lenicji ulega tylko pierwszy z nich, pozostałe nie podlegają mutacji:

Cenin Dhenethor hîr Gondor. (Widzę Denethora władcę Gondoru.)

Dopełnieniem jest tu cała podkreślona część zdania, mutacji podlega tylko pierwszy jej wyraz. Nie mówimy: Cenin Dhenethor chîr Gondor.

Jednak jeśli dopełnienie bliższe zawiera przymiotniki lub przysłówki, to podlegają one mutacji zgodnie z regułami dotyczącymi przymiotników i przysłówków:

Cenin venn veren ar vaer. (widzę mężczyznę dzielnego i dobrego.)

Cenin venn i beren. (widzę mężczyznę, który [jest] dobry.)

Cenin hi venn veren. (widzę teraz mężczyznę dzielnego.

Cenin hi venn i beren. (widzę teraz mężczyznę, który [jest] dzielny)

Cenin si benn beren. (widzę [że] teraz mężczyzna [jest] dzielny.)

Imiesłów używany w funkcji bezokolicznika i bezokolicznik nie są dopełnieniami bliższymi i nie podlegają mutacji. Jeśli jednak używamy formy gerundialnej jako rzeczownika odsłownego, to jest on dopełnieniem bliższym i podlega lenicji:

Aníron suilad vellyn nîn. (Chcę pozdrowić przyjaciół moich.)

Aníron huilad i-mellyn nîn. (Chcę pozdrowienia (od) moich przyjaciół.)

Jeśli dwa dopełnienia połączone są spójnikiem ‘i’ a(h), ar bądź ‘lub’ egor, pierwszy wyraz tego drugiego dopełnienia może ulegać lenicji, ale nie musi:

Eglerio Daur a Berhael! (Chwalcie Froda i Sama!)

Aníron suilad vinn a biss bain. (Chcę pozdrowić mężczyzn i kobiety - wszystkich.)

15.2.4 Mutacja gramatyczna czasowników

Możliwe, że czasowniki podlegają mutacji gramatycznej, ale tylko wtedy, gdy w zdaniu stoją bezpośrednio po podmiocie zdania. Jeśli czasownik jest przed podmiotem lub jeśli od podmiotu oddzielają go inne słowa, czasownik nie podlega mutacji. Biorąc pod uwagę wszystkie dostępne nam źródła, lenicja czasowników jest opcjonalna: 

Aragorn vaetha dan yrch. (Aragorn walczy przeciwko orkom.)

Aragorn, i beren, maetha dan yrch.

(Aragorn, który [jest] dzielny, walczy przeciw orkom.)

Maetha Aragorn yrch. (Zwalcza Aragorn orków.)

15.2.5 Jeszcze o liczbie mnogiej

Niektóre rzeczowniki w sindarinie nie tworzą liczby mnogiej tylko poprzez przegłos –i. Mają one w liczbie mnogiej końcówki:

ael (jezioro) => aelin (jeziora)

bôr (wiarygodny człowiek) => beryn

êl (gwiazda) => elin

fêr (buk) => ferin

ôl (sen) => ely

pêl (ogrodzony teren) => peli

tôr (brat) => teryn

thêl (siostra) => theli

thôr (orzeł) => theryn

15.3  Słowniczek

15.4  Rozmówki – jak się czujesz?

Czasami chcecie zapytać elfa o samopoczucie. Możecie użyć wtedy takich zwrotów:

Man mathach? (co czujesz? Jak się czujesz?)

W odpowiedzi możecie usłyszeć:

Im maer. (czuję się dobrze, ze mną dobrze)

ú-vathon ’alu. (nie czuję się szczęśliwy)

Aníron gladhad. (Chce mi się śmiać.)

Im gruitheb na.... (Jestem zły na.... )

Im lhaew. (Jestem chory.)

Jeśli usłyszycie, że wasz zaprzyjaźniony elf nie czuje się dobrze, możecie wyrazić żal z tego powodu:

No ce ammaer ab lû thent. (Bądź zdrowy w krótki czas)

No achirich i lalaith gîn. (Obyś znów odnalazł twój uśmiech.)

A jeśli przyjaciel czuje się dobrze, wyraźcie mu swe najlepsze życzenia na przyszłość:

No galu govad gen. (niech błogosławieństwo idzie z tobą.)

No in elenath hîlar nan hâd gîn. (niech gwiazdy wszystkie oświetlają drogę twoją)

Mogą się wam przydać takie słowa:

Uczucia: gruith/rûth (gniew, wściekłość), achas/daedeloth/niphred (strach), gost (przerażenie), idhor (zamyślenie)

Przymiotniki: erui (samotny, sam), lhaew/caeleb (chory), dem/naer (smutny), idhren (zamyślony)

Czasowniki: groga- (bać się), gosta- (przerazić się), gladha- (śmiać się)

tłum. Adaneth, komentarz Galadhorn

Dyskusja o kursie na www.elendili.w.pl

:: strona główna :: treść kursu :: wstęp ::

:: lekcja 15 :: lekcja 16 :: lekcja 17 :: lekcja 18 ::

:: lekcja 19 :: lekcja 20 :: lekcja 21 :: lekcja 22 ::