Thorsten Renk

Lekcja 21 :: Mutacje fonologiczne.

21.1. Tekst

21.2. Gramatyka

21.2.1. Wyrazy złożone (zestawienia i zrosty)

21.2.2. Mutacje fonologiczne w wyrazach złożonych

21.2.3. Mutacje fonologiczne w złożeniach wyrazów

21.2.4. Wyjątki–przyimki bez mutacji

21.2.5. Podwójne przedrostki

21.2.6. Zaimki w wyrażeniach przyimkowych

21.2.7. Zdania złożone

21.2.8. Spójniki

21.3. Słowniczek

21.4. O tłumaczeniu na sindarin - przysłówki

21.4.1. Przysłówki czasu

21.4.2. Przysłówki przyczyny

Uwaga tłumacza: cudzysłów i znak '= ...' oznaczają bardziej dosłowne znaczenie zwrotów i wyrażeń, słowa w nawiasie (...) nie są potrzebne w oryginale i w sindarinie nie występują, ale w tłumaczeniu polskim należy je dodać.

21.1. Tekst

I dhregad es sarch

Sern cheriar dannad ah Aragorn nôr nan fen. Ú-rên i rad, dan ú-dhartha. Bragol or son gond talt ah Aragorn gâb nan edraith în. Nan meth tira galad ar anglenna fen. Dâr bo ceven. Nef fuin. Gwanod in edhil bellir dregad es sarch, dan Aragorn vellyn rim ú-geveditha ad. Adel hon i fen e-harch sôl an-uir. I mronner gerir naergon af firn. In edhil vrúniel awarthar i had e-harch erin aur aphadol. Edain ah edhil bedir novaer. In edain badar nan mbâr în ar in edhil adreviar na Imladris. Erin heriad en iavas telir ennas ah Aragorn bada an govaded Arwen.

Ucieczka z grobowca

Kamienie zaczynają nagle spadać i Aragorn ucieka do wyjścia. Nie pamięta drogi, ale nie zatrzymuje się. Nagle nad nim kamień spada i Aragorn odskakuje, żeby uratować się. W końcu widzi światło i podchodzi do wyjścia. Staje na ziemi. (Jest) w ciemnościach. Niektóre elfy zdołały uciec z grobowca, lecz Aragorn przyjaciół wielu nie spotka ponownie. Za nim wejście do grobowca zamyka się na zawsze. Uratowani [‘=ci, którzy przeżyli, survivors’] tworzą lament dla umarłych. Elfy, które przeżyły, opuszczają miejsce grobowca w dniu następnym. Ludzie i elfy mówią „do widzenia”. Ludzie idą do domu swego a elfy wędrują z powrotem do Rivendell. Na początku jesieni przybywają tam i Aragorn idzie i spotyka Arwenę.

21.2 Gramatyka

Podstawowe reguły mutacji fonologicznych są w zasadzie łatwiejsze do zrozumienia niż mutacje gramatyczne: dwa słowa następujące po sobie muszą się wiązać znaczeniowo do tego stopnia, że tworzą niejako jeden wyraz i podczas ich zestawienia ostatnia głoska pierwszego słowa powoduje mutację pierwszej głoski drugiego słowa. Zależnie od ostatniej głoski pierwszego z elementów mamy różne rodzaje mutacji.

W tym momencie zaczyna się problem, bo nie każde dwa następujące po sobie wyrazy umożliwiają mutację, wręcz przeciwnie, muszą zajść określone związki miedzy tymi wyrazami. Co więcej, mamy wiele przykładów świadczących, że rodzaj mutacji nie jest warunkowany wyłącznie ostatnią głoską pierwszego wyrazu. Na przykład przedrostek dad- kończy się na -d i moglibyśmy się spodziewać mutacji mocnej, a tymczasem ten przedrostek powoduje lenicję. Najprawdopodobniej dzieje się tak dlatego, że staroelficki rdzeń tego przedrostka kończył się na samogłoskę.

Teoria mutacji fonologicznych jest bardzo skomplikowana i przedstawione tu przeze mnie argumenty są tylko próbą odnalezienia najbardziej prawdopodobnych wyjaśnień znanych nam przykładów. Oczywiście, nie wiemy wszystkiego i żadne z moich wyjaśnień nie jest ostateczne.

21.2.1 Wyrazy złożone (zestawienia i zrosty)

Mutacje fonologiczne zachodzą najprawdopodobniej w dwóch przypadkach, pozornie różnych od siebie: podczas tworzenia zestawień i podczas tworzenia zrostów.

Zrosty to w naszym rozumieniu takie wyrazy złożone, których elementami są dwa niezależnie istniejące wyrazy sklejone ze sobą na przykład w celu utworzenia nazwy. Przykładem może być Angband (ang = żelazo + band = więzienie) lub Baranduin (baran = brązowa + duin = rzeka). Nie wszystkie zrosty są jednak nazwami własnymi, mamy na przykład morchant = cień (od mor = czarny + cant = kształt).

Zestawienia to w naszym rozumieniu takie wyrazy złożone, w których łączą się dwa słowa związane w zdaniu znaczeniowo. Nie zawsze pisze się je razem, można też zapisywać je przez myślnik lub jako dwa oddzielne słowa – ale te słowa zawsze są związane znaczeniowo. Mutacja występuje bez względu na sposób zapisu. Najpopularniejsze sytuacje, w których mamy do czynienia z zestawieniami to:

przedimek określony (liczba pojedyncza i, liczba mnoga in), zapisywany w różny sposób:

i fen, i-fen lub iFen (wejście, przejście).

zaimek względny „który” w liczbie pojedynczej i mnogiej:

i-chuinar (którzy żyją), ai gerir (dla [tych], którzy robią)

partykuła przecząca ú-, zapisywana łącznie lub z myślnikiem:

umarth (zły los) lub ú-gerin (nie robię)

wszystkie przyimki, które mogą być używane także jako przedrostki:

abvedin (idę za), ab Aragorn (po Aragornie), na-chaered (w dal)

21.2.2 Mutacje fonologiczne w wyrazach złożonych (zrostach)

Podczas tworzenia zrostów mogą występować trzy przypadki:

1. Nie występuje żadna mutacja. Słowa będące elementami zrostu nie ulegają żadnym zmianom. Zjawisko takie obserwujemy w nazwach z długą tradycją, jak Angband (nie Angmand) i w nazwach stosunkowo „niedawno” utworzonych, jak Baranduin (nie Barannuin ani Barandhuin). Jest to przypadek występujący rzadko. W wyrazie baranduin brak mutacji może być spowodowany tym, że element duin pochodzi z języka ilkorińskiego, a zatem jest elementem obcym dla sindarinu i może nie podlegać jego regułom. [Ilkorindi to nazwa nadana Ciemnym Elfom z Beleriandu.]

2. Jeśli pierwszy element zrostu w swej staroelfickiej formie kończył się na samogłoskę, to występuje lenicja. Przykładem jest tu Angmar.

Komentarz Galadhorna: Słowo to pochodzi bowiem od *añga-mbar. Ewolucja tej nazwy mogła nastąpić tak: *añga-mbar > *anga-mar > angmar (wobec zaniku -a w wyrazie ang ‘żelazo; żelazny’).

3. W trzecim przypadku rodzaj mutacji zależy od ostatniej głoski pierwszego elementu: -d lub –t powodują mutację mocną, -r lub –l mutację płynną, -n lub -m mutację nosową, a pozostałe głoski najprawdopodobniej lenicję. Widzimy to w nazwach takich jak Mordor, Barad-Dûr, morchant czy Gondor.

Ostatni przypadek występuje w stosunkowo “nowopowstałych” nazwach, gdyż większość form staroelfickich kończyła się na samogłoskę. Gdyby nazwy powstały dawno, archaiczna samogłoska zostałaby zachowana i mielibyśmy lenicję. Jeśli chcecie tworzyć nowe zrosty w sindarinie (na przykład wymyślając elfickie imię) najbezpieczniej przyjmować zasadę podaną w punkcie 3 – rodzaj mutacji uzależniać od ostatniej głoski pierwszego elementu – no chyba że uważacie, że wasz zrost jest nazwą bardzo archaiczną. Innym, bezbolesnym wyjściem jest wybranie jakiegoś imienia przekazanego nam w pismach Tolkiena. Czasami trudno jest odtworzyć reguły, według których utworzona jest dana nazwa czy imię – Tolkien miał zwyczaj podawać przeróżne tłumaczenia tej samej rzeczy w miarę, jak rozwijały się systemy językowe tworzone przez niego.

21.2.3 Mutacje fonologiczne w złożeniach wyrazów (zestawieniach)

Zestawienia, choć graficznie wyglądają inaczej, tak samo jak zrosty są wyrazami złożonymi. Wszystkie trzy podane wyżej punkty stosują się również do zestawień. Jednak typowe zestawienia będą powodowały jakąś mutację, bez względu na zapis łączny czy rozdzielny. Rodzaj mutacji jest bardzo często dyktowany końcówką formy staroelfickiej, ale nie martwcie się tym zbytnio – w naszym kursie omówiliśmy już wszystkie istotne przyimki, przedimki i zaimki względne powodujące poszczególne rodzaje mutacji.

Przydatnym byłoby spojrzeć na przyimki jako na przedrostki, które oderwały się od określanych słów i uzyskały niezależność, lecz nadal zachowują się jak przedrostki w wyrazach złożonych. Należy zdać sobie sprawę, że słowa występujące w zdaniu po przyimku nie ulegają mutacji dlatego, że są to dopełnienia (byłaby to wtedy mutacja gramatyczna). Po prostu przyimek i rzeczownik tworzą ściśle łączącą się ze sobą całość (wyrażenie przyimkowe) i mamy tu mutację fonologiczną.

Nawet jeden i ten sam przedrostek, jeżeli nie kończy się na samogłoskę, może powodować różne rodzaje mutacji. Na przykład mamy ar- (wysoki, szlachetny), arphen (szlachcic) z mutacją płynną, ale Argonath (’wysokie kamienie’) bez mutacji. Nie mamy wystarczająco dużo materiałów źródłowych, aby wypowiedzieć się z całkowitą pewnością na temat powodowanych przez nie mutacji. Przykład ar- pokazuje, że mogą być różne możliwości. Jednak generalnie mówiąc rzadko się zdarza, aby przedrostek nie powodował żadnej mutacji. Jeżeli nie mamy żadnych przykładów użycia jakiegoś przedrostka, najbezpieczniej będzie zastosować mutację dyktowaną ostatnią głoską pierwszego elementu lub po prostu lenicję – najprawdopodobniej oba te wyjścia są dopuszczalne.

21.2.4 Wyjątki-przyimki

Przyimki i przedrostki w sindarinie są ze sobą bardzo związane, więc przyimek nie powodujący mutacji wywołuje pewne zdumienie. Znamy tylko dwa takie przypadki występujące w znanych nam (niewielu) tekstach sindarińskich:

bo (na)

bo Ceven (na ziemi)

vi (w)

vi Menel (w niebie)

W drugim przykładzie vi to chyba mi po lenicji (w sindarinie żadne niezmutowane słowo nie zaczyna się na v-). Jest to o tyle dziwne, że nie znamy żadnego innego przykładu, gdzie mutacji podlegałby przyimek. Możemy spróbować wyjaśnić to następująco:

Słowo coe (ziemia) jest określane w materiałach jako „nieodmienne”. Prawdopodobnie słowo to w jakiś sposób łączy się z ceven, a “nieodmienne” znaczy tyle, że nie podlega mutacjom, bo przecież w sindarinie nie ma odmiany przez przypadki a liczba mnoga od “ziemia” jest mało logiczna i chyba nie istnieje. Możemy wysnuć następujący wniosek: słowa typu „ziemia” i „niebo” są nieodmienne, nie podlegają mutacji nawet w zestawieniu z przyimkiem. W takich przypadkach, aby zasygnalizować bliski związek przyimka z rzeczownikiem zamiast rzeczownika lenicji podlega przyimek. Jest to jedynie czysta teoria usiłująca wyjaśnić to niezwykłe zjawisko. W „normalnych” przypadkach lepiej używać niezmutowanej formy mi w połączeniu ze słowem z lenicją, tak jak robiliśmy to w całym kursie. Nie wiemy, czy jeszcze jakieś inne słowa zachowują się tak niezwykle.

21.2.5 Podwójne przedrostki

Czasami zdarzają się sytuacje, gdy chcemy do jednego słowa dołączyć dwa przedrostki, na przykład gdy chcemy powiedzieć “spotkać znowu”: ad- (znowu) + govad- (spotkać).

Prawdopodobnie mamy tu do czynienia z sytuacją podobną jak w przypadku przedrostków będących częścią wyrazu złożonego (słowotwórczych) lub przedrostków pełniących funkcję przyimka (zobacz lekcja 17). Jeżeli przedrostek nie jest częścią wyrazu (przedrostek w funkcji przyimka), to chroni on słowo występujące po nim przed wszelkimi mutacjami, zarówno fonologicznymi (np. w czasownikach po zaimku względnym) jak i gramatycznymi (np. lenicja dopełnienia bliższego). Przed takimi słowami mogą stać przedimek określony, zaimek względny “który” i partykuła negująca ú, ale nie powodują one wtedy mutacji. Drugi przedrostek dostawiamy za określanym wyrazem i on także nie powoduje mutacji kolejnego wyrazu w zdaniu (bo nie jest związany znaczeniowo z wyrazem następnym, tylko z poprzedzającym):

govedin ad (towarzyszę znowu)

govedin ad vellon (znowu towarzyszę przyjacielowi)

Komentarz Galadhorna: słowo mellon ulega lenicji, bo jest dopełnieniem czasownika govedin. Formy takie zawsze ulegają lenicji. W tym wypadku mellon nie ma żadnego związku z ad.

ú-govedin (nie idę razem znowu)

ai ú-govedir ad (dla tych, którzy idą razem znowu)

Jeśli przedrostek jest integralną częścią czasownika (przedrostek słowotwórczy) to wszystko się dzieje według zwykłych reguł:

gonod- (liczyć) => gonoded (liczenie) => aronoded (bez liczenia, niepoliczony)

Podane wyżej reguły mogą mieć związek z zasadą, ze przyimki nie podlegają lenicji. Oprócz dwóch rzeczowników „nieodmiennych” z sekcji 21.2.4 mamy jeszcze jeden przykład: pen (bez). Ten element na ogół służy do tworzenia przymiotników (bezbrzeżny, beznadziejny itp, odpowiednik angielskiego –less w borderless, hopeless itp.) Wtedy jednak możemy traktować pen jako część przymiotnika, a jest zjawiskiem normalnym, że przymiotniki po rzeczownikach podlegają lenicji:

iarwain ben-adar (najstarszy bez ojca; Tom Bombadil)

Jeżeli dostawiamy przyimek do słowa z przedrostkiem w funkcji przyimka to nie mamy lenicji:

na govaded (z towarzyszeniem)

Na szczęście takie komplikacje występują rzadko.

21.2.6 Zaimki w wyrażeniach przyimkowych

Następnym skomplikowanym problemem jest użycie zaimków w wyrażeniach przyimkowych typu “nad tobą” czy “ode mnie”. Na pewno nie są to zaimki w formie mianownika, więc będziemy tu stosować raczej formy zakończone na –n, chociaż złożenia ammen i enni sugerowałyby obie możliwości. Powstaje teraz problem mutacji. [„Nad tobą” może być w zdaniu traktowane jako dopełnienie dalsze lub jako okolicznik: Widzę cień (nad kim?) nad tobą – dopełnienie dalsze, widzę cień (gdzie?) nad tobą – okolicznik miejsca.] Na szczęście problem funkcji takich wyrażeń przyimkowych w zdaniu jest mało istotny, bo mutacja fonologiczna i tak ma pierwszeństwo przed mutacją gramatyczną, która by nastąpiła, gdybyśmy założyli, że wyrażenia przyimkowe są dopełnieniem. Podsumowując: Mutacja w wyrażeniach przyimkowych z zaimkami jest mutacją fonologiczną uzależnioną od przyimka. W przypadku „nad” (or) będzie to mutacja płynna i otrzymamy or chen. Inne przykłady:

or son (nad nim)

o chen (od ciebie)

o men (od nas)

Zamiast używać wyrażeń przyimkowych an + zaimek lepiej używać złożeń omówionych w lekcji 19.

21.2.7 Zdania złożone

Zaimek względny “który” prawdopodobnie tworzy związki logiczne (zestawienia) z czasownikiem zdania podrzędnego. Zatem zaimek w liczbie pojedynczej będzie powodował lenicję a w liczbie mnogiej mutację nosową, ale tylko wtedy, jeśli czasownik następuje bezpośrednio po zaimku „który”. Jeśli zaimek oddzielony jest od czasownika np. przysłówkiem, mutacji nie będzie:

biss i cherir (kobiety, które robią) ale:

biss in si cerir (kobiety, które teraz robią)

21.2.8 Spójniki

Niektóre przyimki mogą być używane także w roli spójników, np. dan (przeciwko, ale) czy an (dla). Jeśli używane są jako spójniki, nie tworzą związków znaczeniowych z żadnym z wyrazów następującego po mich zdania i nie mamy mutacji:

Ring, dan padam nan amon. (Zimno, ale idziemy na wzgórze.)

Im harnannen, dan maethon. (Jestem ranny, ale walczę.)

21.3  Słowniczek

21.4  O tłumaczeniu na sindarin - przysłówki

Jeśli próbujecie tłumaczyć na sindarin troszkę dłuższe zdania, na pewno napotkacie problem słów typu “potem”, “jednak”, “ponieważ”. Jest ich w sindarinie niewiele, dlatego ważnym jest, aby się z nimi zapoznać i poznać inne konstrukcje, które mogą słowa tego typu zastąpić. Zestawianie krótkich, prostych zdań nawet w sindarinie jest nieco prymitywne – tak mogą mówić tylko małe dzieci

21.4.1 Przysłówki czasu

Jeśli dwie rzeczy dzieją się w tym samym czasie, możemy użyć imiesłowu współczesnego:

Linnol cennin i minn. (Śpiewając widziałem tych mężczyzn)

Podobnie, jeśli chcemy powiedzieć, że coś działo się wcześniej niż coś innego, używamy imiesłowu uprzedniego:

I riss anglenniel cemmin. (Do doliny zbliżywszy się, skoczyłem)

Wreszcie dla opisania wydarzenia późniejszego niż inne możecie używać słowa aphadol (następująco) tłumacząc je jako „potem”.

Lachannen in naur. Aphadol lostannen. (Rozpaliłem ogień. Potem zasnąłem)

Kilka przydatnych przedrostków i przysłówków:

ad- (znowu), io (temu, *wcześniej), ir (kiedy), si (teraz), sir (dzisiaj), *ui (zawsze), *nivarad (jutro), *adarad (wczoraj), nan meth (w końcu), na vedui (wreszcie)

Adarad cennin orch. Io bennin na dawar.

(Wczoraj zobaczyłem orka. Wcześniej poszedłem do lasu.)

21.4.2 Przysłówki przyczyny

Aby wyrazić przyczynę możecie używać słowa an (dla, ponieważ, bo). W funkcji spójnika przyczyny an nie powoduje mutacji. Także an jako przyimek poprzedzające formę gerundialną może się przydać do wyrażenia „po to, żeby...”

An Aragorn bant na Imladris. (Bo Aragorn poszedł do Rivendell.)

Han cerin an edraith ammen.

(To robię dla uratowania nas, ponieważ [chcę] uratować nas.)

Linnon am meleth vîn. (śpiewam dla naszej miłości.)

Tellin al linnad. (Przyszedłem po to, żeby śpiewać.)

Innym przydatnym słowem jest farn (dość, dosyć):

Mudassech farn. (Pracowałeś dość = dosyć już pracowałeś.)

Sa farn palan. (To dosyć daleko.)

tłum. Adaneth, komentarz Galadhorn

Dyskusja o kursie na www.elendili.w.pl

:: strona główna :: treść kursu :: wstęp ::

:: lekcja 15 :: lekcja 16 :: lekcja 17 :: lekcja 18 ::

:: lekcja 19 :: lekcja 20 :: lekcja 21 :: lekcja 22 ::