Thorsten Renk

Lekcja 17 :: Czasowniki nieregularne.

17.1. Tekst

17.2. Gramatyka

17.2.1. Imiesłowy uprzednie czasowników typu A – nieregularności

17.2.2. Czas przeszły czasowników typu I – nieregularności

17.2.3. Tworzenie czasu przeszłego przez zmianę (wzmocnienie) samogłoski rdzenia

17.2.4. Właściwe czasowniki nieregularne

17.2.5. Przegłos –i w przedrostkach

17.3. Słowniczek

17.4. Szyk wyrazów w zdaniu - emfaza

17.4.1. Zwykły szyk wyrazów

17.4.2. Zdania zaczynające się od czasownika

17.4.3. Zdania zaczynające się od okolicznika

Uwaga tłumacza: cudzysłów i znak '= ...' oznaczają bardziej dosłowne znaczenie zwrotów i wyrażeń, słowa w nawiasie (...) nie są potrzebne w oryginale i w sindarinie nie występują, ale w tłumaczeniu polskim należy je dodać.

17.1. Tekst

Man sâd i harch?

Ned aur aphadol ail. Módiel lint in edhil ah in edain adreviar. Írar hi hired i harch, dan i aur bân róniel darthar. Anírar heniad amman ú-radar.

Eolair drenar:

Eolair: I harch deliannen aen. Pedir i dûr e-harch pôl gweriad i chin vîn. Ú-agorem naid tangadad han, dan englenniel aen.

Ninias: Sa tîr. I naid hin ú-chóniel reniannem. Onech nangweth idhren.

Aragorn: Man ceritham?

Ninias: Boe padad nan had hen ias ú-aníram padad. Ú-voratham aen i chin vîn dan i nguir vîn. Ae cerim i nad hen, hiritham i harch.

Aragorn: Mae.

Gdzie ten grób?

W dzień nadchodzący pada. Zjadłszy szybko elfy i ludzie znów wędrują. Chcą teraz znaleźć grób, ale poranek cały przewędrowawszy odpoczywają [‘=czekają’]. Chcą zrozumieć, dlaczego nie znajdują drogi.

Eolair opowiada:

Eolair: Ten grób (jest) ukryty, chyba. Mówią, (że) potęga tego grobu zwodzi [‘=zdradza’] oczy nasze. Nie zrobiliśmy nic [‘=rzeczy’] (aby) potwierdzić to, ale podeszliśmy blisko, być może.

Ninias: To prawda. Rzeczy tych nie zrozumiawszy, błądziliśmy. Dałeś odpowiedź mądrą.

Aragorn: Co zrobimy?

Ninias: Należy pójść do tego miejsca, gdzie nie chcemy pójść. Lepiej nie ufajmy oczom naszym, lecz sercom naszym. Jeśli zrobimy rzecz tą, znajdziemy grób.

Aragorn: Dobrze.

17.2 Gramatyka

17.2.1 Imiesłowy uprzednie czasowników typu A – nieregularności

Czasowniki typu A odmieniają się zwykle bez większych komplikacji, jedynym problemem jest stosowanie przegłosu –i podczas tworzenia imiesłowów uprzednich (końcówka –iel). Jednak jeśli czasownik kończył się na –ia mamy pewne „nieregularności”: podczas tworzenia imiesłowów uprzednich samogłoska rdzenia ulega przedłużeniu, wracając jednocześnie do swej formy archaicznej. Ponieważ patrząc na czasownik nie jesteśmy w stanie zgadnąć, jaka samogłoska występowała w archaicznej formie tego czasownika, formy te należy po prostu zapamiętać:

beria- (bronić) => bóriel (obroniwszy)

edledhia- (iść na wygnanie) => edlídhiel (poszedłszy na wygnanie)

gweria- (zdradzić, zwieść) => gwóriel (zdradziwszy)

henia- (rozumieć) => hóniel (zrozumiawszy)

pelia- (rozpościerać) => póliel (rozpostarłszy)

penia- (przymocować) => póniel (przymocowawszy)

renia- (wędrować, błąkać się) => róniel (zawędrowawszy)

revia- (wędrować, płynąć) => róviel (zawędrowawszy)

seidia- (odłożyć) => sódiel (odłożywszy)

telia- (bawić się) => tóliel (pobawiwszy się)

egleria- (chwalić) => aglóriel (pochwaliwszy)

delia- (schować) => dúliel (schowawszy)

elia- (padać – o deszczu) => úliel (popadawszy)

eria- (podnieść) => úriel (podniósłszy

heria- (zacząć nagle) => húriel (zacząwszy)

17.2.2 Czas przeszły czasowników typu I – nieregularności

Niewielka grupka czasowników typu I zmienia samogłoskę rdzenia podczas tworzenia czasu przeszłego. Ma to również związek z ich formami staroelfickimi i, niestety, należy opanować je pamięciowo:

nod- (wiązać)

nunt (związał), nunnen (związany), núdiel (związawszy)

tog- (przynieść)

tunc (przyniósł), tungen (przyniesiony), túgiel (przyniósłszy)

Jeśli chcemy dodać do takich form przeszłych końcówki osobowe, samogłoska -u- prawdopodobnie zmieni się w -y-:

nynnin (związałem), nynnich (związałeś), nunt (związał)

nynnim (związaliśmy), nynnich (związaliście), nynner (związali)

17.2.3 Tworzenie czasu przeszłego przez zmianę (wzmocnienie) samogłoski rdzenia

W sindarinie istnieje grupa czasowników, które pozornie wyłamują się z generalnej zasady tworzenia czasu przeszłego przez dodanie spółgłoski -n-. Takie czasowniki tworzą czas przeszły przez wzmocnienie samogłoski rdzenia: albo samogłoska ta ulega wydłużeniu, albo zmienia się dyftong -au-. Czasowniki z tej grupy mają także nieregularne formy imiesłowów uprzednich i biernych. Mogą tu należeć czasowniki typu A lub typu I. Czasami mają one również zwykłe, regularne formy - w użyciu do wyboru.

delia- (ukryć)

daul (ukrył), dolen (ukryty), dóliel (ukrywszy)

hal- (podnieść)

haul (podniósł), holen (podniesiony), hóliel (podniósłszy)

trenar- (powiedzieć)

trenor (powiedział), trenoren (powiedziany), trenóriel (powiedziawszy)

nidh- (posiniaczyć)

nîdh (posiniaczył), nídhen (posiniaczony), nídhiel (posiniaczywszy)

thora- (ogrodzić płotem)

thaur (ogrodził), thoren (ogrodzony), thóriel (ogrodziwszy)

anna- (dać)

aun (dał), onen (dany), óniel (dawszy)

Czasowniki te mają jeszcze jedną nietypową cechę – jeśli w czasie przeszłym dodajemy do nich końcówki osobowe, to głoską łączącą jest -e-. Dyftong -au- skraca się do -o- jeśli słowo jest kilkusylabowe (stąd trenor nie trenaur). Przykłady:

holen (podniosłem), holech (podniosłeś), haul (podniósł)

holem (podnieśliśmy), holech (podnieśliście), holer (podnieśli)

onen (dałem), onech (dałeś), aun (dał)

onem (daliśmy), onech (daliście), oner (dali)

Czasownik delia- może także tworzyć czas przeszły regularnie: deliant.

Czasownik trenar- ma dziwną (jak na czasownik typu I) formę przeszłą: trenerant.

17.2.4 Właściwe czasowniki nieregularne

Istnieją też czasowniki, które nie dadzą się zaklasyfikować do żadnej grupy i nie poddają się żadnym schematom. Są to:

elia-:

elio (padać – o deszczu), ail (pada) , eliant / aul (padało),

eliatha (będzie padało), elio (niech pada!), eliol (padający), úliel (popadawszy)

eliannen l. mn. eliennin (zapadany), eliad (padanie)

car-:

ceri (robić), câr (robi),

przed końcówkami ceri-: cerin (robię),

agor (zrobił)

przed końcówkami agore-: agoren (zrobiłem),

ceritha (zrobi), caro (zrób!),

carel (robiący), córiel (zrobiwszy),

coren (a może carnen?) l. mn. corin lub cernin (zrobiony),

cared (robienie)

17.2.5 Przegłos –i w przedrostkach

Nie mamy pełnej jasności co do roli przedrostków w sindarinie, lecz mogą one, jak się wydaje, występować w dwu funkcjach:

1. Przedrostki mogą pełnić taką funkcję jak w innych językach przyimki. Kilka przedrostków tego rodzaju poznaliśmy w lekcji 7.

2. Przedrostki mogą pełnić funkcje słowotwórcze - dodane do rdzenia tworzą nowe czasowniki.

Różnica pomiędzy tymi dwoma funkcjami jest następująca: jeśli przedrostek występuje w znaczeniu przyimkowym, to czasownik bez takiego przedrostka funkcjonuje normalnie jako odrębny czasownik. Jeżeli przedrostek pełni funkcję słowotwórczą, to sam rdzeń bez niego nie jest oddzielnym wyrazem. Umiejętność rozróżnienia funkcji przedrostków jest o tyle ważna, że prawdopodobnie tylko przedrostki w funkcji słowotwórczej (nierozdzielne od rdzenia) podlegają przegłosowi –i podczas tworzenia imiesłowów uprzednich.

Czasami możemy zaryzykować stwierdzenie, że ten sam przedrostek może występować w dwóch rolach:

govedi (razem-iść), przedrostek w funkcji przyimka

gevedi (spotkać), przedrostek słowotwórczy

Oto zestawienie prawdopodobnych form czasowników z przedrostkami:

govad-:

gevedi (spotkać), govad (spotyka), przed końcówkami gevedi-: gevedin (spotykam),

govant (spotkał) przed końcówkami gevenni-: gevennin (spotkałem),

geveditha (spotka), govado (spotkaj!)

govadel (spotykający), govódiel (spotkawszy),

govannen l. mn. gevennin (spotkany)

govaded (spotykanie)

gonathra-:

gonathro (zaplątać), gonathra (zaplątuje),

gonathrant (zaplątał), z końcówkami: gonathranne-: gonathrannen (zaplątałem), gonathratha (zaplącze),  gonathro (zaplącz!),

gonathrol (plączący),  genethriel (zaplątawszy),

gonathrannen l. mn. genethrennin (zaplątany), gonathrad (plątanie)

gonod-:

genedi (liczyć), gonod (liczy) z końcówkami: genedi-: genedin (liczę),

gonont (liczył) z końcówkami: genenni-: genennin (liczyłem),

geneditha (będzie liczył), gonodo (licz!),

gonodel (liczący) gonúdiel (policzywszy),

gononnen l.mn. genennin (policzony),

gonoded (liczenie)

genedia-:

genedio (wyliczać), genedia (wylicza),

genediant (wyliczał) z końcówkami: genedianne-: genediannen (wyliczałem),

genediatha (będzie wyliczał), genedio (wyliczaj!),

genediol (wyliczający), gonúdiel (wyliczywszy),

genediannen l. mn. genediennin (wyliczony),

genediad (wyliczanie)

adertha-:

adertho (ponownie zjednoczyć), adertha (jednoczy),

aderthant (zjednoczył) z końcówkami: aderthanne-: aderthannen (zjednoczyłem),

aderthatha (zjednoczy), adertho (zjednocz!),

aderthol (jednoczący), aderthiel (zjednoczywszy),

aderthannen l. mn. aderthennin (zjednoczony),

aderthad (jednoczenie)

anglenna-:

anglenno (podejść), anglenna (podchodzi),

anglennant (podszedł) z końcówkami: anglenne-: anglennen (podszedłem),

anglennatha (podejdzie), anglenno (podejdź!),

anglennol (podchodzący), anglenniel (podszedłszy),

anglennen l. mn. anglennin (podchodzony, pochodny),

anglennad (podchodzenie)

aníra-:

aníro (chcieć), aníra (chce),

anirn (chciał) z końcówkami: anirne-: anirnen (chciałem),

aníratha (będzie chciał), aníro (chciej!),

anírol (chcący), aníriel (chciawszy),

anirnen l. mn. anirnin (chciany)

anírad (chcenie)

osgar-:

esgeri (amputować), osgar (amputuje) z końcówkami: esgeri-: esgerin (amputuję),

osgarn (amputował) z końcówkami:: esgerni-: esgernin (amputowałem),

esgeritha (będzie amputował), osgaro (amputuj!),

osgarel (amputujący), osgóriel (amputowawszy),

osgarnen l. mn. esgernin (amputowany),

osgared (amputowanie)

17.3  Słowniczek

17.4  Szyk wyrazów w zdaniu - emfaza

Stosunkowo niewielka liczba znanych nam słów w sindarinie (ok. 1500) sprawia problem, jeśli chcemy przekazać drobne niuanse znaczeniowe – nie mamy wielkiego wyboru słów określających jedną rzecz (wyrazów bliskoznacznych, jak instrukcja, rozkaz, polecenie, komenda). Istnieje jednak możliwość przekazania różnic znaczeniowych poprzez zmianę szyku wyrazów w zdaniu.

Reguły, które tutaj podam, oparte są w dużej mierze na domysłach – zakładamy, że wyrazy stojące na początku zdania są najważniejsze – tak jest w wielu językach. Porównajcie:

Idę do Rivendell.

Do Rivendell idę. (a nie do Morii...)

17.4.1 Zwykły szyk wyrazów

Zwykły szyk wyrazów w sindarinie to: podmiot + orzeczenie + dopełnienie. Ponieważ podmiot często bywa wyrażany końcówką osobową przy czasowniku, możemy naszą regułę zapisać tak: orzeczenie + dopełnienie.

Aragorn gên venn. (Aragorn widzi mężczyznę.)

Mabon gû (Chwytam łuk.)

Jeśli w zdaniu mamy dopełnienie i okolicznik, to najpierw stawiamy dopełnienie:

Cenin venn nef i hirion. (Widzę mężczyznę po tej stronie rzeki.)

Jeśli mamy dwa dopełnienia, to najczęściej jedno z nich jest w bierniku, a drugie w celowniku. Biernik występuje w zdaniu przed celownikiem. Inne przypadki możemy wstawiać w dowolnej kolejności:

Onen estel in edain. (Dałam nadzieję ludziom.)

Tellin ab Legolas na Imladris. (Przyszedłem za Legolasem do Rivendell.)

Tellin na Imladris ab Legolas. (Przyszedłem do Rivendell za Legolasem.)

Zaimki są wyjątkiem w regułach: występują w zdaniu przed czasownikiem, a jeśli są w formie celownika to przed dopełnieniem w bierniku. Chodzi o to, żeby nie myliły się z formami dzierżawczymi:

Hon cenin. (Jego widzę.)

Legolas hon cên. (Legolas go widzi.)

Anna nin i ylf. (Daje mi kubek.)

ale:

Anna i ylf Aragorn. (Daje kubek Aragornowi.)

Jeśli zaimek jest złożeniem przyimka z zaimkiem (zobacz lekcja 19) to staje się okolicznikiem i może przesuwać się na koniec zdania:

Anna i ylf enni. (Daje kubek mi.)

Hebin i vagol anim. (Trzymam ten miecz dla mnie.)

17.4.2 Zdania zaczynające się od czasownika

Nawet jeśli podmiot wyrażony jest odrębnym słowem (nie końcówką osoby), możemy postawić na początku zdania czasownik. Szyk takiego zdania to: orzeczenie: podmiot +dopełnienie. Podkreślamy wtedy czynność, o której mówi zdanie.

Przypuszcza się, że taki układ zdania w czasie teraźniejszym podkreśla, że czynność jest powtarzana lub jest cechą stałą (chociaż być może istnieje po to jakiś odrębny czas?)

Tôl acharn. (nadchodzi odwet),

zawsze tak jest w przyzwoitych bajkach, nie chodzi o to, że nadchodzi teraz

Acharn dôl. (Odwet nadchodzi), już jest w drodze

Pêd Aragorn edhellen. (Aragorn mówi po elficku = włada tym językiem)

Aragorn bêd edhellen. (Aragorn mówi po elficku w tej chwili)

Różnica byłaby mniej-więcej taka, jak pomiędzy angielskimi czasami Present Simple (I speak) i Present Continuous (I’m speaking).

W czasie przeszłym ustawienie czasownika na pierwszej pozycji podkreśla czynność i nieco archaizuje styl:

Cenn Aragorn Legolas. (Zobaczył Aragorn Legolasa.)

Aragorn genn Legolas. (Aragorn zobaczył Legolasa.)

Aragorn dhanc i orch. (Aragorn zabił orka.)

Danc Aragorn i orch. (Zabił Aragorn orka.)

Być może położenie nacisku na czynność podkreśla fakt, że czynność ta nie była spodziewana:

Toll Arwen. (Przybyła Arwen [niespodzianie].)

Arwen doll. (Arwen przybyła.)

W czasie przyszłym przesunięcie czasownika na pierwszą pozycję może podkreślać przekonanie mówiącego, że coś się wydarzy:

Telitha lû ammaer. (Nadejdą czasy lepsze [na pewno])

Lû ammaer telitha. (Czasy lepsze nadejdą [chyba])

17.4.3 Zdania zaczynające się od okolicznika

W zasadzie nigdy nie przesuwamy na początek zdania dopełnienia – powodowałoby to poważne dwuznaczności. Spójrzcie:

i venn cên Aragorn może znaczyć „Aragorn widzi mężczyznę.”, ale takie zdanie łatwo pomylić z „Mężczyzna widzi Aragorna”. Jedyną podpowiedzią jest tu brak mutacji pierwszej głoski czasownika – oznacza to, że orzeczenie nie występuje po podmiocie.

Za to możemy wysuwać na początek zdania okoliczniki po to, żeby podkreślić ich ważność w naszej wypowiedzi:

Na Imladris revion. (Do Rivendell idę; właśnie że do Rivendell)

Ab Elrond pedin. (Po Elrondzie mówię; a właśnie że po Elrondzie – nie po Haldirze)

tłum. Adaneth, komentarz Galadhorn

Dyskusja o kursie na www.elendili.w.pl

:: strona główna :: treść kursu :: wstęp ::

:: lekcja 15 :: lekcja 16 :: lekcja 17 :: lekcja 18 ::

:: lekcja 19 :: lekcja 20 :: lekcja 21 :: lekcja 22 ::