Klaudia Derdzińska

KADŁUB WOLNY - DZIEJE SPÓŁKI LEŚNEJ

Kadłub Wolny to wieś w gminie Zębowice, w południowej części powiatu oleskiego, w województwie opolskim, w historycznej dzielnicy Górnego Śląska. Nowy herb gminy Zębowice przedstawiam obok.   Położona nad rzeczką Libawką (Libawą), dopływem Małej Panwi, otoczona bogatymi w zwierzynę borami sosnowymi, leży wieś Kadłub Wolny na wysokości 230 m n.p.m. Grunty wsi sąsiadują od strony północnej z gruntami wsi Osiecko, od strony zachodniej i południowo-zachodniej z gruntami wsi Zębowice, a od strony południowej i południowo-zachodniej z gruntami wsi Poczołków[1].

Wschodnia część wsi położona jest na pagórkach, które okoliczna ludność nazywa Wydymac, a łąki, które leżą między wsią a lasami nazywane są Ugi[2]. W skład Kadłuba Wolnego wchodzi kilka przysiółków - są to: Siedliska, Łąki i Wypychów, a ponadto mniejsze jednostki osadnicze: Gordale, Młynek, Piłot, Prusków, Rosocha, i Sośnie.

herb rodu von Beess

Obszar wsi, łącznie z przysiółkami i lasami Wspólnoty Chłopskiej wynosi 1309,01 ha[3]. Miejscowa ludność, osiadła na terenie wsi od wczesnego średniowiecza, używa do dziś dialektu śląskiego należącego do grupy mazurzących gwar powiatu oleskiego[4], czasem też posługuje się językiem niemieckim.

Nazwa wsi pochodzi od starośląskiego słowa kadłub, które oznacza między innymi ‘źródełko obłożone wydrążonym pniem’. W samym województwie opolskim rejestrujemy jeszcze dwie miejscowości o tej nazwie: Kadłub Turawski i Kadłub. W całej Polsce jest 13 takich miejscowości. Nazwa należy do grupy toponimów kulturowych.

W najstarszych źródłach znajdujemy tę nazwę w zlatynizowanej formie Kadlup, Kadlub czyli Kadłub, lub w formie zgermanizowanej Gross Kadlub czyli Kadłub Wielki. W najstarszym znanym nam dokumencie, który dotyczy Kadłuba Wolnego - z dnia 17 listopada 1295 roku - mówi się o Kadlup que Pruscovici nominatur[5] czyli o Kadłubie Pruszkowskim - nazwa pochodzi od pobliskiej wsi Pruszków (w średniowieczu jej nazwę pisano jako *Pruskov, Pruskow - najstarsza wzmianka z 1235 r., dziś Prusków, przysiółek Kadłuba). Z XVI w. pochodzą wzmianki o Kadlub, od 1580 r. o Groß Kadlub, a od 1644 r. Frei Kadlub. Kolejna zmiana nazwy miała miejsce w roku 1936. W myśl narodowo-socjalistycznej ustawy Froch mit der Polnische Fasade („Precz z polską fasadą”), miejscowi decydenci narzucili wsi zgermanizowaną nazwę Freihöfen. Od 1945 r. obowiązuje stale nazwa polska Kadłub Wolny, choć miejscowa mniejszość niemiecka postuluje nomenklaturę dwujęzyczną: Kadłub Wolny / Frei Kadlub.

Powiat oleski (powiat ziemski miasta Olesna) obejmuje historyczne ziemie średniowiecznej kasztelani oleskiej, która w XV w. przekształciła się w oleski powiat ziemski[6]. Podregion lubliniecko-oleski, położony peryferyjnie do stolicy Księstwa Opolskiego, był w średniowieczu zasiedlany późno i skromniej niż żyzne ziemie Raciborza czy Opola. Po dziś dzień przeważają tu zwarte kompleksy leśne, które dopiero w XV wieku zaczęto penetrować osadniczo w związku z rozwojem kuźnictwa starośląskiego nad rzekami Małą Panwią, Leśnicą, Lubliniczanką i Liswartą. Kolejne fazy osadnicze związane były z rozproszonym osadnictwem zagrodowym i kolonizacją fryderycjańską wieku XVIII[7].

Mimo tak gęstego zalesienia ziemie powiatu oleskiego zamieszkane są od najdawniejszych czasów. Tu kształtowała się interesująca kultura archeologiczna - tak zwana grupa dobrodzieńska kultury przeworskiej (od końca IV w. po Chrystusie do pierwszej połowy V wieku) - przypisywana germańskim Wandalom, którzy ziemie śląskie opuścili w okresie wędrówek ludów[8]. Od VI w. panują na tych ziemiach Słowianie[9]. Kasztelania oleska (dzisiejszy powiat oleski) leżała na pograniczu słowiańskich plemion Wiślan i Opolan. Z wczesnego średniowiecza mamy tu pozostałości 16 stanowisk (głównie grody), od wieku XII dalszych 12 osad (głównie wsie). Wraz z powstaniem nowej prowincji kościelnej w 1000 r., ziemie dzisiejszego powiatu oleskiego znalazły się w granicach Diecezji Wrocławskiej. Później, w wieku XII, po powstaniu sieci archidiakonatów - obejmujących określoną liczbę parafii kościelnych okręgów administracyjno-podatkowych i sądowych, parafia Zębowice znalazła się wraz z Olesnem z archidiakonacie opolskim[10]. Organizacja parafialna na omawianym terenie rozwijała się wraz z powstawaniem wsi na prawie niemieckim w XIII w. Kościołem parafialnym Kadłubian jest od tego czasu kościół pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny w Zębowicach (same Zębowice datujemy na koniec XIII w.[11], chociaż Zenon Jasiński w tekście Zębowice cytuje dokument z 1251 r., w którym występuje nazwa Zębowic - w tym wypadku geneza wsi sięgałaby 1 połowy XIII w.[12]).

Początki wsi z braku bezpośrednich źródeł nie są możliwe do ustalenia. Powstanie Kadłuba Wielkiego (Wolnego) i okolicznych wsi wiąże się z okresem rozdrobnienia dzielnicowego. W XIII doszło do ważnej akcji osadniczej, związanej z powstaniem około 200 osad - miast i wsi - na terenie Księstwa Opolskiego. W powstałej w XII w. kasztelani oleskiej ulokowano wówczas miasta: Dobrodzień, Lubliniec i Woźniki (samo Olesno datujemy na wiek XII)[13] i około 40 wsi. Trzynaste stulecie przyniosło ożywienie akcji osadniczej na omawianym obszarze, co zdaniem Idziego Panica wiązać należy z połączeniem się w początkach tego stulecia dzielnic raciborskiej i opolskiej oraz utworzeniem jednego księstwa. Najwięcej osad powstało za panowania księcia opolsko-raciborskiego Władysława (1225-1282)[14]. Charakterystyczne dla tego procesu jest planowe zasiedlanie niezamieszkałych dotychczas ziem - centrum każdego skupiska osad stanowiło wtedy miasto lub ośrodek wczesnomiejski. W przypadku Kadłuba centrum osadniczym było Olesno i odległy od tego miasta o ok. 20 km Dobrodzień. Idzi Panic wskazuje, że powstanie samego Kadłuba Pruszkowskiego mogło mieć miejsce w 1 połowie XIII wieku[15].

Pierwsza wzmianka źródłowa o wsi Kadłub pochodzi z 1295 roku[16]. W roku tym biskup Jan z Wrocławia, dokonując w Opolu fundacji nowego kościoła pod wezwaniem Świętego Krzyża, wymienia źródło dochodów, z których ma być on zbudowany. Dokument podaje między innymi, że wsie Łąka oraz Kadłub Pruszkowski powinny bez ujmy dla dziesięciny, dostarczać na stół biskupi zwierzynę łowną oraz przekazywać cło drogowe z dziewiątej rogatki na drodze do Opola[17]. Możemy być pewni, że chodzi tu o Kadłub Wielki (później Wolny), zaś samo określenie Kadłub Pruszkowski (łac. Kadlup que Pruscovici nominatur) podkreśla bezpośrednie sąsiedztwo tych wsi jak i fakt, że Pruszków (dziś Prusków) był wówczas prawdopodobnie większą osadą. Na marginesie dodam, że kościół pod wezwaniem Świętego Krzyża wzmiankowany w dokumencie, to dzisiejsza opolska katedra.

Kolejne wzmianki o Kadłubie dotyczą dopiero wieku XVI, a konkretnie lat 1521-1580. W dokumentach kancelarii książęcej w Opolu utrzymuje się nazwa wsi Kadłub do 1576 r. Od 1580 r. pojawia się określenie Kadłub Wielki. Nazwa Kadłub Wolny występuje dopiero w dokumentach z 1644 r. Tymczasem jeszcze w 1688 roku w sprawozdaniu powizytacyjnym kościoła parafialnego w Zębowicach napotykamy nazwę Kadłub Wielki. Czytamy tam, że Andrzej Nieslono (dziś Niesłony) z Kadłuba Wielkiego, który przez siedem lat mieszkał ze swoją żoną, od pół roku ją opuścił i przebywa w wiosce Łące nie słuchając napomnień proboszcza[18]. Kolejny ważny dla wsi dokument pochodzi z roku 1604 i wiąże się z początkiem najbardziej dla nas teraz istotnego etapu istnienia wsi.

Jeszcze w okresie panowania gospodarki czynszowej nastąpiło w roku 1505 wprowadzenie poddaństwa osobistego chłopów na Śląsku. Usankcjonował je pokojem krajowym z roku 1528 cesarz Ferdynand I Habsburg (1503-1564). Sytuacja chłopstwa pogorszyła się radykalnie w 2 połowie XVI w., kiedy to zwyciężyła na Śląsku tendencja do budowy wielkich folwarków i do narzucenia chłopom powinności pańszczyźnianych[19]. Dodatkowo wprowadzenie edyktem cesarskim w roku 1562 pracy pańszczyźnianej chłopa oraz najmu przymusowego pogorszyło sytuację śląskich chłopów, zwłaszcza na Górnym Śląsku. Szczegółowo omawiam ten problem w drugiej części tego rozdziału.

Jak pisze Tadeusz Marszałek w pracy Dzieje spółki leśnej w Kadłubie Wolnym, istniały w tej sytuacji oazy wolności. W słabo umiastowionej prawobrzeżnej części Śląska Opolskiego znajdowały się wsie, których mieszkańcy osiągali znaczny stopień zamożności uczestnicząc w zyskownym handlu drewnem - materiał ten nie tylko służył na opał, ale był również podstawowym budulcem. Dostarczali oni do miast - zwłaszcza do Wrocławia - drzewo pochodzące z lasów pańskich oraz własnych skrawków leśnych. Cena drewna rosła nieustannie aż do rozpoczęcia wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Jedną z takich wsi był Kadłub Wielki, którego mieszkańcy ciągnęli ogromne zyski z handlu drzewem[20]. Dzięki olbrzymim zyskom wytworzyła się tam liczna grupa zamożnych kmieci, władnych nawet wykupywać ziemię z rąk szlachty. Z wypadkami takimi spotykamy się w XVI w. w Wielkim Kadłubie kilkakrotnie. Po raz pierwszy w roku 1521, gdy kmieć Jan Grabiec z Kadłuba odkupił od wielmożnego Macieja Osieckiego, pana na Osiecku, część jego majątku w Kadłubie. Podobnych wykupów było kilkanaście. Kmieć o nazwisku Pipa wykupił się z poddaństwa i pańszczyzny w roku 1570 i osiedlił się na wykupionej ziemi - na terenie dzisiejszych Wolnych Pip (Frei Pipa, Freibauer Pipa), w gminie Zębowice.

Dokumenty kadłubskie z wieku XVI świadczą o tym, że wieś górnośląska była w tym czasie bardzo niejednolita pod względem położenia prawno-ekonomicznego chłopów. O ile w sąsiadującej z Kadłubem wsi Szemrowice wszystkie ziemie kmiece były ziemiami niedziedzicznymi, to w tym czasie w Kadłubie daje się stwierdzić istnienie co najmniej trzech wolnych kmieci, nie ustępujących zamożnością uboższej szlachcie[21].

Przełomową jednak datą w historii wsi był dzień 5 kwietnia 1605 r. Zawarto wtedy akt nie mający w dziejach wsi śląskiej precedensu - to wyjątkowe zdarzenie nie ma też precedensu w całej Europie Środkowej na wschód od Łaby. Jego dobrodziejstwa ocenili chłopi kadłubscy dopiero później, gdy mieszkańcy otaczających ich wsi uginali się pod ciężarem powinności pańszczyźnianych. Doszło wtedy w obecności dwóch świadków - Krzysztofa Hoff, pana na Osiecku i proboszcza z Zębowic, Bembusa[22] - do transakcji pomiędzy stolnikiem, panem janem von bess (Johann von Bess) z Wierchlesa na Szumiradzie a gminą i całym ogółem wsi Kadłub Wielki: stolnik sprzedał wtedy siedmiu chłopom, swoim poddanym, cały posiadany przez siebie w Kadłubie majątek rycerski, zwalniając jednocześnie z poddaństwa swoich dotychczasowych poddanych wraz z wszelkimi prawami, jakie nad nimi posiadał. Pierwszymi właścicielami zgodnie z dokumentem kupna byli następujący kmiecie: gralowski, pietrachowski, gordelski, miozgowski, wypychowski, donatka i pawelkow. Ich nazwiska przed wykupem brzmiały prawdopodobnie: grala, pietrach, gordala, miozga, wypych, donatka i pawełek[23]. Końcówka -ski, typowa dla nazwisk szlacheckich, została dodana po wykupieniu majątku rycerskiego. Wolni chłopi kadłubscy (niem. Freibauern) z momentem wykupu majątku stawali się równi szlachcie. Na zakupiony przez siedmiu kmieci majątek składały się: lasy, karczma, pastwiska, młyny, tartak, stawy, folwarki, łąki i pola. Wszystkie wymienione części składowe wspólnego majątku - z wyjątkiem lasów i pastwisk - wypuszczano w dzierżawę. Lasy i pastwiska miały pozostać we wspólnym władaniu właścicieli. W ten sposób powstała w Kadłubie Wolnym pierwsza w Europie spółka leśna - wspólne gospodarstwo leśne.

Umowę zatwierdzały dwa akty prawne. Pierwszy to akt kupna z 5 kwietnia 1605 r., spisany w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach - po jednym dla każdej ze stron - w języku staroczeskim (język kancelarii opolskiej, zwany też językiem polsko-czeskim). Umowę kupna podpisał i zawiesił na niej swą pieczęć jan bess, a nie posiadający swoich pieczęci mieszkańcy Kadłuba poprosili o jej podpisanie i opatrzenie pieczęciami w ich imieniu następujących przedstawicieli szlachty: krzysztofa hoff z Kantorowa, braci zygmunta i jana wachowskich z Wachowa na Leśnej, ellebranda hoff z Kantorowa, jerzego osieckę (osieckiego) z Osiecka na Paczołkowie i kaspara hoff z Kantorowa na Osiecku[24].

Drugi dokument to zatwierdzenie umowy przez kancelarię książęcą w Opolu - panował bowiem zwyczaj potwierdzania ważnych umów przez władzę zwierzchnią. Dokument poświadczeniowy wystawiony przez kancelarię księstwa opolsko-raciborskiego w dniu 13 grudnia 1605 roku, zatwierdzający w imieniu cesarza Rzeszy Rudolfa II zawartą w Kadłubie transakcję, był w niektórych tylko szczegółach zmienioną redakcją aktu kupna spisanego w Kadłubie 5 kwietnia tamtego roku. Spisano go również w języku staroczeskim w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach. Stwierdzał on całkowitą spłatę przez kupujących należnej Janowi Bess sumy 2 500 talarów. Inne są też występujące w tym dokumencie osoby szlachetnie urodzonych świadków, których nazwiska tu przytaczam: fryderyk siedlnicki z Golczyc na Chrząścielowie, malcher żyrowski z Żyrowa, adam paczyński z Paczyny, jan krzysztof pruszkowski oraz kanclerz Wacław Szeliga z Rzuchowa, który dokument ten podpisał[25].

Obszar odkupiony od pana Jana von Bess przez siedmiu kadłubskich chłopów wynosił 2 200 morgów gruntów ornych i łąk i około 1 800 mórg lasu[26]. Dawna morga pruska to dziś 0,25 ha. Siedmiu pierwszych wolnych chłopów odkupiło majątek rycerski za 2 500 talarów, przy czym talar równał się 36 groszom praskim, a grosz 12 halerzom czeskim. Przedmiotem wykupu były grunty wraz z istniejącymi drzewostanami, zabudowaniami i wszelkimi kopalinami. Równocześnie zwolnione one zostały od wszelkich świadczeń, zarówno na rzecz osób fizycznych jak i prawnych. Całość obszaru gruntów nieleśnych podzielona była na 25 konkretnych lecz nierównych części. Te przyznano pierwszym siedmiu właścicielom proporcjonalnie do wkładu pieniężnego nabywców - natomiast lasu nie podzielono. Wolni gospodarze Gralowski, Pietrachowski, Gordelski, Miozgowski, Wypychowski i Donatka otrzymali po 4/25 części, a udział ostatniego z siedmiu gospodarzy, Pawelkowa wynosił tylko 1/25[27]. Zbigniew Radecki, autor cytowanego tu Uproszczonego planu urządzania lasów wspólnoty leśnej wsi Kadłub Wolny, przypuszcza, że pierwszych właścicieli było w rzeczywistości więcej, a wymienieni wyżej reprezentowali tylko stronę kupujących. Ocalałe dokumenty mówią tylko, że wolnymi stają się wszyscy mieszkańcy Kadłuba Wielkiego[28]. Tadeusz Marszałek stwierdza, że pierwszych wolnych gospodarzy było 25 - swój domysł opiera na ilości 25 nieleśnych udziałów gruntowych i na przeciętnej ilości gospodarstw we wsiach Księstwa Opolskiego tamtego czasu, która również wynosiła 25[29].

Wraz z wykupieniem się z poddaństwa i z odkupieniem majątku rycerskiego powstała w Kadłubie spółka leśna, zarządzana przez udziałowców - to fenomen tak w dziejach śląskiej, jak i europejskiej spółdzielczości. Jak pisze T. Marszałek, decyzja o założeniu spółki wyszła niewątpliwie od samych wolnych kmieci - miała charakter dobrowolny. Zamiarem udziałowców było pobieranie konkretnych zysków z handlu drewnem, jak również zaspokajanie własnych potrzeb opałowych i budowlanych. Członkowie spółki mieli też partycypować w dochodach z czynszów za wydzierżawienie części wspólnego mienia i mieli prawo wypasu swojego bydła na wspólnych pastwiskach. A zatem spółka leśna czyli wspólne gospodarstwo leśne miało charakter pomocniczy w stosunku do indywidualnych gospodarstw rolnych, prowadzonych przez członków spółki[30].

Działalność powstałej w 1605 r. spółki miała charakter ciągły - wymagała zatem ciągłego, bieżącego kierowania nią i zarządzania. Ponieważ ogół członków nie mógł odrywać się od swych codziennych prac polowych i gospodarskich, wraz z powstaniem gospodarstwa leśnego musiano też ustanowić organ jego samorządu. Jak pisze T. Marszałek, miał on formę czteroosobowego zarządu, któremu powierzono bezpośrednie zarządzanie i kierowanie działalnością spółki. Początkowo zarząd składał się z dwóch sołtysów i dwóch starszych gminy. Wybrany zarząd był w stosunku do walnego zgromadzenia wolnych gospodarzy organem wykonawczym. W zakres jego kompetencji wchodziło m.in. zawieranie umów dzierżawnych oraz aktów sprzedaży części wspólnego mienia, po uprzednim jednak uzyskaniu zgody i pełnomocnictwa walnego zgromadzenia. Wobec skromności źródeł nie możemy wiele powiedzieć o kompetencjach ówczesnego zarządu. Możemy tylko domyślać się, że sołtysi oprócz członkostwa w zarządzie, pełnili również funkcję sędziów wiejskich i dbali o porządek we wsi, jak również stali na czele samorządu wiejskiego.

Z biegiem lat, w miarę wzrastania liczby ludności wsi Kadłub Wolny, gospodarstwa rolne ulegały podziałom rodzinnym i rozdrobnieniu. Pierwszy znany tego typu przypadek miał miejsce w roku 1695, gdy zarząd spółki leśnej z nieznanych bliżej powodów, nie chciał uznać praw Adama Miozgi do siódmej części gospodarstwa, nazywanego gordalskim (może dzisiejszy przysiółek Gordale), oraz przysługujących mu proporcjonalnie do tej części korzyści ze wspólnego majątku. Jak pisze T. Marszałek, na prośbę obu stron starosta księstwa opolsko-raciborskiego wydelegował do Kadłuba celem rozpatrzenia sporu prokuratora kamery książęcej, Jana Henryka Skrońskiego. Po rozpatrzeniu sprawy na miejscu, prokurator uznał pretensje Adama Miozgi za uzasadnione i doprowadził do ugody, w wyniku której zakupił on pozostałą część gospodarstwa gordalskiego, stanowiącą do tej pory własność spółki[31].

W miarę rozdrabniania się gospodarstw liczba podobnych sporów rosła i członkowie spółki zmuszeni byli w XVIII w. zatrudnić u siebie na stałe specjalnego justycjariusza, który rozstrzygał wszelkie wątpliwości prawne[32].

Ilość wolnych gospodarzy i ilość mieszkańców wsi Kadłub Wolny wzrastała z biegiem lat. Dostępne dane są szczątkowe, ale i one pozwalają nam przyjrzeć się ewolucji własności ziemskiej w omawianej wsi. Tabele podatku gruntowego i ludności wsi śląskich z XVIII w. podają, że Kadłub Wolny (Frei Cadlub) zamieszkiwało w tym czasie 29 ludzi wolnych (tzn. oczynszowanych), 54 chałupników i komorników i 5 rzemieślników[33]. Suma tzw. ludzi wolnych to prawdopodobnie suma tak niektórych zagrodników i chałupników jak i wolnych gospodarzy, wolnych od pańszczyzny i płacących podatek gruntowy.

W 1782 roku było tu sześciu wolnych gospodarzy[34], co wskazuje, że pierwotna XVII-wieczna ich liczba to najpewniej siedmiu kmieci, a nie 25 jak postuluje Tadeusz Marszałek.

Triest w swej pracy Topographisches Handbuch von Oberschlesien z 1865 r. pisze, że Kadłub Wolny (Frei Kadlub) obejmował 5 000 morgów ziemi. W tym 2 000 zajmowały pola, łąki, ogrody, pastwiska i stawy. Żyło wtedy w Kadłubie 115 gospodarzy: jeden posiadał 300 morgów ziemi, 84 posiadało 5-30 morgów, a 30 posiadało mniej niż 5 morgów. Oczywiście gwałtowny wzrost właścicieli ziemskich w Kadłubie Wolnym wiązał się z uwłaszczeniem chłopów w Królestwie Prus w latach 1807-1810.

Dwadzieścia lat później, w 1885 roku Kadłub Wolny zamieszkiwało 866 osób, w tym 415 mężczyzn i 461 kobiet[35].

Wieś w tym czasie szybko się rozwija. W XVIII w. mamy w Kadłubie Wolnym trzy młyny wodne pracujące na rzeczce Libawie. W 1830 r. wybudowano czwarty młyn (przed II wojną światową nosiły one nazwy: Kocuba Mühle w Wypychowie, Kaluza Mühle w Młynku, Honciownia Mühle i Czaja Mühle[36]). Wieś posiadała też swój browar i gorzelnię. Sprawami porządku we wsi zajmowała się miejscowa policja, posiadająca na miejscu areszt[37]. W dwuoddziałowej szkole gminnej uczyło się w 1865 roku 277 dzieci. Opiekę nad gminą kadłubską sprawował każdorazowo landrat ze Strzelec Opolskich, a po powstaniu powiatu oleskiego - landrat z Olesna Śląskiego (Rosenberg O/S).

Jedyną obok lasu częścią wspólnego majątku, która nieprzerwanie od 1605 r. pozostaje we wspólnym władaniu członków spółki jest karczma. Od roku nabycia karczmy była ona prawdopodobnie stale wydzierżawiana - w ten sposób spółka zapewniła sobie stały dopływ czynszu dzierżawnego, który następnie mógł być dzielony między członków spółki. Pierwsza znana umowa dzierżawna pochodzi z roku 1848. Spisana w 11 punktach, zawarta została przez reprezentację z dzierżawcą pochodzenia żydowskiego, Juliusem Schirokanerem, na okres trzyletni. Umowa weszła w życie 1 października 1848 r. i wygasała 1 października 1851 r. Roczny czynsz ustalono na 100 talarów[38].

Pojawiają się nowe przysiółki Kadłuba Wolnego. W 1885 r. wyróżniano następujące: Gordale - liczyły 17 domów i 126 mieszkańców, Młynek - 1 dom i 8 mieszkańców, Piłot - 6 domów i 39 mieszkańców, Strugi - 4 domy i 18 mieszkańców, Zowada - 4 domy i 23 mieszkańców, Łąki - 10 domów i 60 mieszkańców, Wypychów - 10 domów i 68 mieszkańców, Poczołków - 27 domów i 179 mieszkańców, Rosocha - 2 domy i 12 mieszkańców, Sośnie - 4 domy i 27 mieszkańców. Etymologia nazw poszczególnych przysiółków wiele mówi o historii Kadłuba Wolnego, np. Łąki (Lencka - 1640, niemieckie Wiesen) to ‘obszar po wykarczowanym lesie’, Piłot to starośląskie ‘miejsce wiejskiego sądu’, itd.

Wraz z inkorporacją Śląska do Królestwa Prus w latach czterdziestych XVIII wieku, Kadłub Wolny znalazł się w obrębie monarchii Hohenzollernów. 9 października 1807 roku, pod wpływem wojen napoleońskich opublikowano w Prusach edykt znoszący poddaństwo chłopów. Dokument ten ważny był dla mieszkańców okolicznych wsi, zrównywał on bowiem w prawach wolnych kmieci kadłubskich z pańszczyźnianymi dotychczas chłopami powiatu oleskiego i całego Górnego Śląska. W ślad za wyzwoleniem chłopów pruskich, w 1811 r. ogłoszono w królestwie akt uwłaszczeniowy.

W 1845 roku spółka leśna wsi Kadłub Wolny została zarejestrowana przez sąd powiatowy w Oleśnie i tym samym uzyskała osobowość prawną. 13 kwietnia 1845 r. na nadzwyczajnym walnym zgromadzeniu wybrano zatwierdzony sądownie zarząd. Zgromadzenie odbyło się w budynku szkoły kadłubskiej, a uczestniczył w nim czteroosobowy sąd wiejski, składający się z sołtysa Jakuba Błaszczyka, zastępcy sołtysa Pawła Miozgi i dwóch ławników - Józefa Czaji i Mateusza Kowolika. Na prośbę członków spółki celem spisania protokołu przybył z Dobrodzienia (niem. Guttentag) przedstawiciel sądu Felbier, mając do pomocy nauczyciela Prudłę z Kadłuba Wolnego, który stwierdzić miał tożsamość podpisujących protokół uczestników zgromadzenia walnego[39].

Ze spisanego wtedy protokołu sądowego wiele dowiedzieć się możemy o formie organizacyjnej, roli i zakresie kompetencji spółki leśnej. Obecnych na walnym zebraniu spółki było 65, co stanowić musiało co najmniej 2/3 ogółu udziałowców - nie wykluczone, że byli to wszyscy udziałowcy. Warto zwrócić uwagę na zwiększenie się ich liczby w stosunku do wcześniejszych wieków. Wiąże się to być może z edyktem uwłaszczeniowym z 1811 r. Walne zgromadzenie wybrało spośród udziałowców czteroosobowy zarząd, który w protokole określa się mianem reprezentacji lub deputacji, a wcześniej nazywany bywał starszyzną gminy[40]. W 1845 r. w skład nowo wybranej reprezentacji weszli: Wawrzyn Miozga, Józef Gitzler, Bartek Szczygieł i Jakub Kasprzyk. W razie śmierci, choroby lub kalectwa członków reprezentacji jako rezerwowego wybrano Tomasza Kija. Reprezentacja posiadała szeroki zakres kompetencji - miała zarządzać wspólnym majątkiem, prowadzić w imieniu spółki wszelkich procesów sądowych, zawierać różne rodzaje umów, dysponować drewnem i innymi produktami leśnymi pochodzącymi z gospodarstwa leśnego spółki, wydzierżawiać nieruchomości, sprawować patronat kościelny i szkolny, mianować i zwalniać pracowników dla poszczególnych działów gospodarczych oraz wydawać dla nich instrukcje służbowe, dopilnowywać właściwego zapisu tytułu własności dla nieruchomości będących własnością spółki oraz wydzierżawiać karczmę. Przed każdym zawarciem umowy dotyczącej kupna lub sprzedaży nieruchomości reprezentacja zobowiązana była zasięgać rady walnego zgromadzenia. Widzimy zatem, że - jak pisze Tadeusz Marszałek - spółka leśna wsi Kadłub Wolny działała poprzez samorząd wewnętrzny, w którym brali udział wszyscy członkowie spółki

Omówiony powyżej protokół sądowy uważać możemy za pierwszy spisany statut spółki leśnej w Kadłubie Wolnym. Zapisany przez urzędnika sądowego i opatrzony pieczęcią sądu w Dobrodzieniu (Guttentag O/S), był następnie zarejestrowany w sądzie powiatowym w Oleśnie (Rosenberg O/S), gdzie przechowywano jego uwierzytelniony odpis w aktach generalnych (General-Acten). Poprzez rejestrację sądową spółka nabyła osobowość prawną.

W drugiej połowie XIX w. zdarzało się kilkakrotnie, że niektórzy udziałowcy niezadowoleni z ograniczonej możliwości korzystania ze swojego udziału w lesie, występowali do władz pruskich z wnioskami o podział lasu. Te indywidualne wnioski władze  pozostawiały bez odpowiedzi. Na walnym zgromadzeniu odbytym 7 grudnia 1887 r. Jan Adamski postawił wniosek o podział lasu na poszczególne parcele. Wobec sprzeciwu zdecydowanej większości udziałowców wniosek upadł. Wnioski tego typu ponawiano aż do lat 30-tych XX wieku. Aby zapobiec częstym kradzieżom drewna w lesie, dokonywanym przez nieczłonków, walne zgromadzenie w roku 1888 uchwaliło, że każdy mieszkaniec Kadłuba Wolnego, płacący rocznie co najmniej 1,70 RM (reichsmarek) podatku gruntowego, otrzymywać może bezpłatnie co roku pewien niewielki kontyngent drzewa.

Z początkiem bieżącego stulecia mieszkańcy Kadłuba Wielkiego nie posiadający udziałów w lesie dwukrotnie próbowali dokonać likwidacji spółki poprzez oddanie lasów pod zarząd gminy. W roku 1913 próba okazała się niegroźna, ale w 1919 spółka zmuszona była do energicznych działań. Wtedy to na czele nieczłonków stanął Józef Niemiec.

Do pierwszego zatargu spółki z władzami Prus doszło w roku 1871. Wówczas to prezydent rejencji opolskiej, opierając się na opinii kilku rzeczoznawców, badających w Kadłubie Wolnym stan prawny i stan zagospodarowania lasów wspólnoty, uznał las kadłubski za własność gminy jako jednostki administracji państwowej i przejął go pod zarząd państwowy. Decyzję swoją prezydent rejencji uzasadniał m.in. poważnymi zaniedbaniami w gospodarce leśnej. Po wnikliwym zbadaniu sprawy prezydent rejencji cofnął w 1880 r. swoją poprzednią decyzję, ale zignorował ją landrat oleski, traktując w dalszym ciągu las kadłubski jako własność gminy. Doprowadziło to do procesu sądowego spółki z landratem pod koniec lat osiemdziesiątych XIX w. W końcu spółka wyszła z tego procesu zwycięsko[41].

W drugiej połowie XIX w. stworzono w Kadłubie funkcję przewodniczącego zarządu, zwanego teraz deputacją leśną. Przewodniczącym wybierano każdorazowo sołtysa wsi, posiadającego największe zaufanie mieszkańców wsi, w tym wszystkich członków spółki. Organizował on prace spółki ale nie podejmował decyzji w sprawach zarezerwowanych dla samego zarządu. W lesie rozpoczęto wyrąb selekcyjny w miejsce wyrębu bezplanowego. Przewodniczącemu deputacji leśnej pomagali gajowy oraz kilku robotników sezonowych. Pierwsze w dziejach spółki leśnej planowe urządzenie lasów wprowadzono w 1931 r. na podstawie 10-letniego planu zagospodarowania.

W czasie pierwszej wojny światowej zmobilizowano wielu kadłubskich gospodarzy. Służyli oni w armii cesarskiej i wielu zdobyło podczas działań wojennych ordery żelaznego krzyża. Po wojnie utworzono w Kadłubie Wolnym oddział kombatanckiej organizacji Kriegersverein.

Po zakończeniu działań wojennych, wobec osłabienia Niemiec i upadku pruskiej monarchii pojawiły się na Górnym Śląsku tendencje odśrodkowe. Wzmogła się w Kadłubie aktywność polskich organizacji patriotycznych - we wsi działały organizacja Sokół, kółko rolnicze założone przez działacza polskiego Izydora Murka, Stowarzyszenie Młodzieży Katolickiej. W 1919 r. w domu Posmyków odbywał się kurs języka polskiego, historii, geografii, zaś w domu Springwaldów prowadzono lekcje śpiewu, przygotowywano przedstawienia o treści religijnej, uczono się śląskich pieśni ludowych. Nauczyciel niemieckiej szkoły w Kadłubie, E. Mrozek, w swym raporcie nazywa tę szkołę jako die polnische Schule[42]. Działacz polski, Izydor Murek aktywnością swą drażnił władze niemieckie. Publikował antyniemieckie artykuły w oleskiej Prawdzie, organizował wyjazd Kadłubian do Krakowa. W czasie I wojny światowej opiekował się jeńcami w Zębowicach, w czasie spotkań z mieszkańcami Kadłuba Wolnego informował ich o wydarzeniach na froncie i o aktualnej sytuacji politycznej. W 1919 r. brał Murek udział w tzw. powstaniu oleskim, które szybko załamało się. 9 czerwca 1919 r. żołnierze Grenzschutzu przeprowadzili w Kadłubie obławę, w czasie której Izydor Murek tragicznie zginął. W czasie górnośląskiego plebiscytu w 1921 r. mieszkańcy Kadłuba Wolnego opowiedzieli się w większości za przynależnością do państwa polskiego.

Za pracą Zenona Jasińskiego przedstawiam wyniki plebiscytu na terenie dzisiejszej gminy Zębowice:

W czasie III powstania śląskiego Kadłub Wolny wystawił oddział powstańczy liczący około 80 powstańców. Dowódcą tego oddziału był Jan Kokot (jego syn w czasie II wojny światowej został wywieziony do Dachau). W czasie walk polsko-niemieckich zginęli powstańcy Teodor Kontny i Tomasz Miozga. Po powstaniu wielu działaczy polskich musiało opuścić rodzinne strony. W latach 20-tych i 30-tych nasiliła się na omawianym terenie germanizacja. Mimo to wciąż mieszkali tu ludzie, którzy posługując się tylko śląskim dialektem nie znali języka niemieckiego.

Spis z roku 1933 z przyczyn ideologicznych został przekłamany. Z tego powodu landrat oleski Elsner na polecenie Bund Deutscher Ostern przeprowadził w 1937 r. poufny spis na terenie swego powiatu oleskiego. Na jego podstawie stwierdzono, że zaledwie 5,5% mieszkańców Kadłuba posługiwało się wyłącznie językiem niemieckim.

W 1936 r. doszło do poważnego sporu między władzami narodowo-socjalistycznymi a spółką leśną. Nowy komisaryczny sołtys Sturmann ss Richard Sorich, powołany w miejsce dotychczasowego sołtysa Jana Lubojańskiego, uznał, że lasy spółki powinny należeć do gminy i to ona ma decydować o wyrębie drewna. Z jego inicjatywy dokonano wyrębu i sprzedano pozyskane drewno do fabryki papieru w Krapkowicach. Członkowie spółki zareagowali szybko i oddali sprawę do sądu w Opolu. Tu jednak proces przegrali. Odwołali się wtedy do Wyższego Sądu Krajowego we Wrocławiu. Wyrazicielem interesów spółki został wtedy adwokat dr Halbe. Na wynik procesu usiłował wpłynąć landrat oleski Elsner. W poufnym piśmie do Wyższego Sądu Krajowego we Wrocławiu wskazał dobitnie na „polski” charakter spółki i na fakt, że jej członkowie w 95% głosowali w plebiscycie za Polską. Napisał on też, że „Kadłub to najbardziej polska wieś w powiecie oleskim”. Proces trwał dwa lata, w jego trakcie przez sąd wrocławski przewinęło się kilkudziesięciu świadków. Wyższy Sąd Krajowy we Wrocławiu wydał wyrok częściowy i na jego mocy przyznano członkom wspólnoty karczmę w Kadłubie Wolnym. Wyrok w sprawie lasu i kosztów procesowych był obłożony szczególnym warunkiem. Za pośrednictwem dra Halbe oświadczono członkom spółki, że jeśli chcą stać się właścicielami lasu, powinni zmienić swoje nazwiska na niemieckie. Za radą adwokata członkowie zarządu zaczęli kolejno zmieniać nazwiska: np. Czaja zmieniono na Zeiler, Kowolik na Schmidt, Kostyra na Holzer, Brzytwa na Breizer, Miemiec na Maiwald, Lubojański na Langner, Miozga na Maifeld itd. Wtedy też nadano wsi nową nazwę: Freihöfen. Dopiero 4 lutego 1938 r. Wyższy Sąd Krajowy we Wrocławiu wydał wyrok, na mocy którego sporny las został przyznany członkom spółki.

Czas II wojny światowej jest tragiczny dla mieszkańców Freihöfen. Następuje mobilizacja do Wehrmachtu, wielu kadłubian walczy na froncie zachodnim i wschodnim. Ciężkie dni przychodzą wraz ze zbliżaniem się Armii Czerwonej. Następuje ewakuacja mieszkańców Kadłuba w głąb Rzeszy. Trzeba opuścić gospodarstwa. Potem następują powroty. Tymczasem Armia Czerwona i NKWD znęcają się nad miejscową ludnością i jej majątkiem. Giną ludzie, NKWD okupuje zamek w Zębowicach, gdzie przetrzymuje się przesłuchiwanych. W 1945 roku, wraz z nastaniem polskiej administracji następuje polonizacja górnośląskich nazw miejscowych i nazwisk, często wbrew tradycji historycznej.

W maju 1945 r. w myśl dekretu PKWN z 12 grudnia 1944 r. następuje konfiskata lasu wspólnoty. Przejmuje go Dyrekcja Lasów Państwowych w Bytomiu i Nadleśnictwo Dobrodzień. Argumentem jest powierzchnia lasu, która jako nie podzielona przekracza ustawowe 25 ha. Właściciele - Kadłubianie - wnieśli odwołanie do Ministra Leśnictwa, żądając zwrotu swojej własności. Na poparcie swych roszczeń przedstawili szereg odpisów dokumentów, w tym dokument kupna lasu z 1605 roku i orzeczenie sądu niemieckiego z roku 1938. Waga tego ostatniego dokumentu, wobec znanych faktów ucisku ludności polskiej na Śląsku przez rządy pruskie i narodowo-socjalistyczne, była wielka i ten to dokument wpłynął prawdopodobnie na pozytywną i szybką decyzję Ministra Leśnictwa z 6 września 1946 r. o ponownym zwrocie lasu prawowitym właścicielom[43]. Ważne było wsparcie radcy prawnego L. Affy i wojewody śląskiego A. Zawadzkiego[44]. 10 maja 1947 roku Dyrekcja Lasów Państwowych w Bytomiu przekazała lasy kadłubskie z powrotem Zarządowi Lasów Drobnowłościańskich wsi Kadłub Wolny. Pierwsze powojenne urządzenie lasu przeprowadzono w roku 1948.

Lasy kadłubskie od chwili ich kupna od pana von Bessa w 1605 r. nie były nigdy dzielone ani też żaden ze współwłaścicieli nigdy ze wspólnoty nie wystąpił. Jednak na skutek zaniedbań ze strony właścicieli, nie zostały one przepisane w księgach wieczystych na ich poszczególne nazwiska i figurowały tam jako własność Skarbu Państwa. W świetle przepisów prawnych zawsze stwarzało to pozory, że lasy te są wielką własnością prywatną, co było głównym pretekstem do dwukrotnego przejęcia ich na rzecz samorządu gminnego i Skarbu Państwa. Obecni właściciele chcąc uniknąć w przyszłości ewentualnych dalszych przykrości i kłopotów zdecydowali się przeprowadzić formalny zapis lasu na wszystkich poszczególnych współwłaścicieli. W tym przypadku konieczne było fizyczne dzielenie gruntu, oraz wpis do ksiąg wieczystych na drodze sądowej. Po rozpoznaniu sprawy w dniu 9 marca 1964 r. Sąd Powiatowy w Oleśnie zatwierdził podział i wpis do ksiąg wieczystych.

Ponieważ właściciele nadal zamierzają pozostać we wspólnocie leśnej, a podział jest potrzebny ze względów formalno-prawnych, udział powierzchniowy poszczególnych właścicieli został wyliczony według części idealnych, to znaczy bez uwzględniania wartości gruntu i drzewostanu.

z powrotem