Robert Zapotoczny

GÓRNY ŚLĄSK. KRAINA POGRANICZA

Wprowadzenie

Pojęcie Górny Śląsk

Struktura etniczna Górnego Śląska

Wprowadzenie

Górny Śląsk to szczególny przypadek krainy na pograniczu narodów, kultur i religii. W ciągu tysiąclecia swej historii przynależał on do kilku różnych państw, napływały na niego fale imigrantów - kolonistów z zachodu, ludzi poszukujących schronienia wobec prześladowań religijnych, poszukujących pracy imigrantów ze wschodu. Od XI wieku Górny Śląsk z całym Śląskiem był powiązany z rozwojem państwowości Polski. Kiedy w XII wieku dokonało się rozbicie dzielnicowe Polski, Śląsk wszedł na drogę szczególnego rozwoju. W XIV wieku doszło do oddzielenia się Śląska od Polski. Odtąd przez prawie 600 lat losy tej krainy związane były ze wschodnioniemieckimi sąsiadami Polski. Wpierw Śląsk stał się lennem królów Czech (1335 rok), potem - w XVI wieku - na dwieście lat stał się częścią monarchii Habsburgów (lata 1526 - 1740), by wreszcie w roku 1740 przejść w ręce królów Prus. W roku 1763 pokój hubertusburski utrwalił pruskie panowanie na całym Śląsku - trwało ono w kilku powiatach części górnośląskiej do 1919 roku, na reszcie Górnego Śląska i na Śląsku Dolnym aż do 1945 roku. W czasach pruskich istniał już podział na Śląsk Górny i Dolny - podział zapoczątkowany w czasie rozbicia dzielnicowego w średniowieczu.  

[powiększ]

Pojęcie 'Górny Śląsk'

Górny Śląsk w sensie geograficznym obejmuje wschodnią i południową część Śląska, leżącą w dorzeczu pierwszego odcinka Wisły i górnej Odry - stąd nazwa i jej łaciński i niemiecki odpowiednik: Silesia Superior, Oberschlesien.

Jak pisze w swym artykule Wiesław Lesiuk[1], pojęcie górny śląsk jest wieloznaczne, a jego pojemność semantyczna ulegała licznym zmianom. W sensie geograficzno-historycznym górny śląsk rozumiany bywał zarówno zawężająco - jako śląsk górniczy - jak i rozszerzająco, obejmując wszystkie wschodnie i południowe obszary śląskie ze śląskiem cieszyńskim (zwanym też śląskiem austriackim) i śląskiem opawskim.

Warto przypomnieć, że po XVIII-wiecznych wojnach śląskich przez pewien czas w Prusach górnym śląskiem określano tę część Śląska, która pozostała przy monarchii Habsburgów.

Warto również wprowadzić do naszych rozważań termin nowy śląsk (Neu Schlesien) - tak właśnie w latach 1794 - 1807 określano w Prusach zagarnięte przez nie w III rozbiorze Polski Księstwo Siewierskie (obejmujące między innymi część dzisiejszego Zagłębia Dąbrowskiego), przylegające do górnego śląska i do Śląska włączone. Obszar ten odpadł od Prus w 1807 roku na podstawie traktatu w Tylży, wchodząc w granice Księstwa Warszawskiego, a później do Kongresówki[2].

W 1816 roku utworzono rejencję opolską, do której etapami przyłączano dolnośląskie powiaty nyski, grodkowski i kluczborski. To zdarzenie na trwałe utożsamiło w szerszej świadomości, że górny śląsk to ta właśnie jednostka administracyjna. Przez krótki czas rejencję opolską nazywano też rejencją górnośląską.

Jak to opiszę w dalszej części mojej pracy, w roku 1919 utworzono w Prusach prowincję górnośląską - ta jednak składała się tylko z rejencji opolskiej, dlatego można tu mówić o podniesieniu rejencji do rangi prowincji.

W latach 1922 - 1939 górny śląsk przedzielała granica polsko-niemiecka. Ten etap historii górnego śląska jest tematem mojej pracy.

Po aneksji województwa śląskiego przez III Rzeszę w 1939 roku utworzono z jego obszaru rejencję katowicką (Regierungsbezirk Kattowitz), którą wcielono wraz z rejencją opolską do prowincji śląskiej (Provinz Schlesien) ze stolicą we Wrocławiu. Wkrótce jednak dokonano nowego podziału - utworzono ponownie prowincję górnośląską, jednak ze stolicą w Katowicach. W jej skład wchodziły rejencje opolska i katowicka. Na zachód od prowincji górnośląskiej znajdowała się prowincja dolnośląska ze stolicą we Wrocławiu (rejencje wrocławska i legnicka). Podział ten przetrwał do 1945 roku. W wyniku wcielenia do Rzeszy części ziem polskich do prowincji górnośląskiej należały niektóre powiaty dawnego polskiego województwa kieleckiego i krakowskiego[3].

Po wojnie tereny górnośląskie znalazły się początkowo w granicach województwa śląsko-dąbrowskiego. W tym czasie województwo to obejmowało również Śląsk Cieszyński oraz Zagłębie Dąbrowskie. Znaczna część rejencji opolskiej w jej kształcie z lat 1922 - 1939 weszła w obręb województwa opolskiego w jego granicach z lat 1950 - 1975.

Po reformie administracyjnej z 1975 roku od województwa opolskiego odpadł dawny powiat raciborski (województwo katowickie) i oleski (nowe województwo częstochowskie). Dawne powiaty należące historycznie do Śląska Cieszyńskiego włączono z kolei do nowego województwa bielskiego. A zatem w latach 1975 - 1999 Górny Śląsk rozbity był na województwa: katowickie, opolskie, bielskie i częstochowskie.

Z dniem 1 stycznia 1999 roku wprowadzono w Rzeczypospolitej Polskiej nowy trójstopniowy samorząd terytorialny. Zmianie uległy też granice nowych 16 województw. Dawna pruska Prowincja Śląska to obecnie trzy województwa: dolnośląskie, opolskie i śląskie. W czasie społecznej dyskusji nad nowym podziałem terytorialnym kraju zaistniała kontrowersja dotycząca dawnych województw opolskiego, częstochowskiego i bielskiego, które nie chciały być włączone do nowego województwa górnośląskiego. Ostatecznie utworzono dwa górnośląskie województwa:

§     województwo śląskie ze stolicą w Katowicach - obejmuje dawne województwo katowickie, część bielskiego, część częstochowskiego,

§     województwo opolskie ze stolicą w Opolu - obejmuje dawne opolskie, część częstochowskiego, część katowickiego.

Interesujące jest jak rozwijać się będzie treść pojęcia Górny Śląsk wobec tak zasadniczego podziału na tak zwaną Opolszczyznę i tak zwany Śląsk, którego powierzchnia w bardzo znacznym procencie zajęta jest przez powiaty nieśląskie (np. Zagłębie Dąbrowskie, ziemię częstochowską).  

Struktura etniczna Górnego Śląska

Górny Śląsk jako obszar pogranicza niemiecko-polskiego i szerzej germańsko-słowiańskiego był na początku XX wieku obszarem prawdziwej mozaiki etnicznej. Na ziemie późniejszego Górnego Śląska (ten termin pojawia się dopiero w XIV wieku) napływały w ciągu wieków liczne fale osadnictwa.

W okresie wędrówek ludów (V w.) opuściły te tereny plemiona germańskich Wandalów i w wieku VI pojawili się tu Zachodni Słowianie. W wieku IX zamieszkiwali tę część Śląska słowiańscy Opolanie, Gołęszyce i Wiślanie, a od wieku X do XIV ziemie te znajdowały się to w rękach polskich Piastów, to czeskich Przemyślidów. W tym okresie obok ludności słowiańskiej mówiącej górnośląską gwarą polską, zamieszkali na Górnym Śląsku (w księstwie opolskim) osadnicy z Niemiec i innych krajów zachodnich oraz Żydzi. Gdy w XIV wieku Górny Śląsk odpadł trwale od Królestwa Polskiego nastąpił długotrwały proces czechizacji i germanizacji górnośląskiego rycerstwa czyli szlachty. Obserwujemy jednocześnie proces odwrotny - wsie czynszowe i małe miasteczka ponownie się polonizują.

W roku 1877 tak o stosunkach narodowościowych na Górnym Śląsku pisał Lucjan Malinowski, polski podróżnik i historyk, który w 1869 roku odbył szereg wędrówek po Śląsku Górnym i Cieszyńskim. Oto obszerne fragmenty jego relacji:

Na Szląsku Górnym (w Prusach) zachowały w życiu potocznem mowę słowiańską następujące klasy: cała ludność wiejska rolnicza, a w miastach, zwłaszcza niewielkich, stany rzemieślnicze i robocze. Wszystkie inne klasy, jak kupcy, fabrykanci, urzędnicy, tak przybysze z innych prowincyj, jak i rekrutowani wśród miejscowej ludności, duchowieństwo, nauczyciele elementarni po wsiach i po miastach, oficyaliści dominialni (zwani na Szląsku z czeska urzędnikami), nie mówiąc już o większych posiadaczach ziemskich, którzy ulegli germanizacyi jeszcze za czasów piastowskich, wszystkie te klasy używają zwykle języka niemieckiego. Śmiało też powiedzieć można, że niemasz ani jednego człowieka na Szląsku Górnym, z wyjątkiem chyba najmłodszego pokolenia po miastach, któryby nie władał językiem polskim, używając go zwłaszcza po wsiach w stosunkach z ludem [...].

Lud nie czuje nawet swej odrębności plemiennej od Niemców. Nazwiska „Niemiec” i „Polak” mają tu swoje specyficzne znaczenie. Kto umie tylko po polsku, ten jest Polak, kto tylko po niemiecku - ten uważa się za Niemca. Lecz jeśli zapytać człowieka, posiadającego oba języki, jakiej jest narodowości, zawsze odpowie, że jest zarazem Polak i Niemiec [...].

Kiedy ich upewniłem, że w naszym kraju taki sam lud, ten sam język i wiara, odpowiadali mi: „my nie są Polacy, my są Prusacy” [...][4].

Struktura etniczna górnośląskich miast i wsi uległa dynamicznym przemianom wraz z rozwojem górnictwa i hutnictwa w tak zwanym górnośląskim trójkącie przemysłowym. W końcu XIX wieku i na początku wieku XX z wsi górnośląskiej do miast na wschodzie rejencji napłynęły masy robotników do nowo otwieranych zakładów produkcyjnych i kopalń. Wokół zgermanizowanych miast, takich jak Katowice, wyrastały polskojęzyczne kolonie robotnicze. To tu rodziła się też świadomość narodowa polskojęzycznych Górnoślązaków. Powstawały liczne polskie towarzystwa i związki, m. in. Zjednoczenie Zawodowe Polskie, Polski Związek Śpiewaczy, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”[5]. Z nich rekrutowali się późniejsi powstańcy śląscy.

Niemiecki spis ludności z 1910 roku wykazał, że na całym obszarze Górnego Śląska 57,3 % mieszkańców uważało wyłącznie język polski za język ojczysty. W prawobrzeżnej części rejencji odsetek ten wynosił prawie 80 %. Pamiętajmy jednak, że dla wielu osób język nie był jednoznaczny z narodowością i że dla dużej grupy Górnoślązaków charakterystyczny był indyferentyzm narodowy[6].

W związku z narastającym od połowy XIX wieku na Górnym Śląsku antagonizmem narodowościowym w regionie tym wytworzył się cały wachlarz postaw narodowościowych. Między niemiecką grupą narodową, której jądro stanowili „prawdziwi” Niemcy, pochodzący z Zachodu, bądź będący potomkami imigrantów, a grupą o polskiej świadomości narodowej istniała obszerna przestrzeń zajmowana przez tę część rodzimej ludności Górnego Śląska, u której poczucie więzi regionalnej dominowało nad rodzącym się poczuciem świadomości narodowej polskiej lub niemieckiej. Pod względem językowym grupa ta była polska. Stanowiła ona tak zwaną „warstwę pośrednią”, oscylującą między polskością a niemieckością w zależności od koniunktury historycznej. W okresie międzywojennym grupa ta liczyła około 20-25 % ogółu ludności[7].

Niemcy na Górnym Śląsku pojawili się już w średniowieczu - zwłaszcza w wiekach XIII i XIV. Niemiecka ludność napływowa w ciągu wieków ulegała językowej polonizacji, tak że do XX wieku dotrwało tylko kilka wysp językowych średniowiecznej niemczyzny na Śląsku Pruskim: okolice Kietrza (Katcher), Gościęcin (Kostenthal) w Kozielskim oraz Bojków (Schönwald) koło Gliwic[8], jak również na Śląsku Austriackim - tak zwane Bielitzer Sprachinsel w okolicach dzisiejszego Bielska-Białej[9]. Nowożytne osadnictwo niemieckie rozpoczęło się w czasach Fryderyka II w wieku XVIII.

Siłą Niemców na tym obszarze była nie tyle jej liczebność, ile znaczenie społeczno-ekonomiczne. Niemcy zarówno przed rokiem 1922, jak i przez cały okres międzywojenny w województwie śląskim, zachowali dominujące stanowisko w wielu dziedzinach życia społecznego. Wielka własność ziemska była prawie w całości niemiecka. Podobne stosunki cechowały wielki przemysł[10].

Kolejną ważną grupą etniczną na obszarze Górnego Śląska byli Żydzi. Ludność żydowska zamieszkiwała głównie w wielkich miastach: w Bielsku, Cieszynie, Królewskiej Hucie i Katowicach. Pierwsi Żydzi pojawiają się na Górnym Śląsku w wiekach XII - XIII. Okres panowania Habsburgów na Śląsku, to czas nietolerancji - np. w 1558 roku cesarz Ferdynand wydał edykt o wypędzeniu Żydów z królestwa. Po tym wydarzeniu na Śląsku pozostało bardzo niewielu obywateli wyznania mojżeszowego.

Przejście Śląska pod panowanie Prus pozwalało oczekiwać im zmian na lepsze. Tymczasem względna tolerancja czasów Fryderyka II dyktowana była tylko koniecznością gospodarczą. Stopniowo jednak pozycja Żydów w państwie pruskim poprawiała się, tak że w końcu XIX wieku stanowili oni ważne ogniwo w machinie gospodarczej państwa niemieckiego.

Gdy po przegranej i wojnie światowej Niemcy traciły przemysłową część Górnego Śląska, społeczność żydowska w zdecydowanej większości optowała za dalszą przynależnością tej krainy do Niemiec. Żydzi katowiccy nie poczuwali się do solidarności i tożsamości z Żydami zza brynickiej granicy. Byli to w pełnym tego słowa znaczeniu obywatele Prus[11].

Po roku 1922, po opuszczeniu Katowic przez władze niemieckie, wyjechała z miasta duża liczba Żydów, którzy uważali się, jak niemal wszędzie w Prusach, za obywateli niemieckich, wiernych temu państwu i przy zachowaniu własnego obyczaju i religii, będących również współtwórcami jego kultury[12].

Z powrotem