Ryszard "Reikhardus" Derdziński
Germańskie ślady - kaszubskie trolle?
Wiele już powiedziano o archeologicznych i
językowych śladach pozostawionych przez tych, którzy na ziemiach dzisiejszej
Polski byli przed nami. Dzisiaj proponuję abyśmy wspólnie przyjrzeli się
rodzimym wierzeniom ludowym, których zbadanie może nas przenieść tysiące lat
wstecz. Kto wie, być może w świecie folkloru znajdziemy relikty wierzeń
naszych gockich i wandalskich przodków/poprzedników. Czy to w ogóle ma sens?
Chyba tak. A wszystko przez trolle, a właściwie przez mieszkające na
Kaszubach stolemy.
Zacznijmy jednak od przyjrzenia się germańskiej toponomastyce w północnej
Polsce. W książce Zbigniewa Babika Najstarsza warstwa nazewnicza na
ziemiach polskich w granicach wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny (Universitas,
Kraków 2001, ponad 700 s.) znajdujemy ok. 190 nazw, które podejrzewane są o
pochodzenie przedsłowiańskie (w tym 23 nazwy o etymologii germańskiej!).
Zgodnie z tym opracowaniem nazwy wodne Trląg (jezioro, współczesna
nazwa Jezioro Pakoskie) i Trłoga (rzeka, a od rzeki nazwa wsi) należą
do przedsłowiańskiej warstwy nazewniczej i posiadają etymologię germańską:
Trląg < germ. *Tru(l)ling- 'Woda (Jezioro) Trolli'
Trłoga < germ. *Tru(l)lag- 'Woda (Bagnisko, Rzeka) Trolli'
Nazwy te - jak widać na wykonanej przeze mnie mapce -
znajdują się na terenie, który u schyłku starożytności zamieszkany był przez
ludy kultury wielbarskiej. Kultura ta obejmowała zapewne rozmaite plemiona,
mówiące wieloma językami (nie był to na pewno lud homogeniczny), ale
prawdopodobnie dominującym elementem etnicznym kultury wielbarskiej byli -
przybyli w początkach naszej ery ze Skandynawii, z dzisiejszej Szwecji - Goci
i Gepidzi, którzy na terenie dzisiejszych Kaszub, Kujaw, Ziemi Warmińskiej i
częściowo Mazur zadomowili się na wiele stuleci - prawdopodobnie aż do czasu
przybycia tam kolejnych gości-osadników, czyli Słowian (ktoś musiał Słowianom
przekazać pamięć o nazwach, które dziś omawiamy). Goci i Gepidzi zmierzali
przez stulecia w kierunku południowo-wschodnim (z nimi częściowo łączy się
późniejszą kulturę czerniachowską), jakieś plemiona gockie zamieszkiwały też
przez wiele pokoleń Kotlinę Hrubieszowską. Ostatecznie Goci weszli do historii
jako mieszkańcy stepów dzisiejszej Ukrainy na progu okresu Wędrówek Ludów.
Jakaś część Gotów i Gepidów (a może i innych plemion germańskich) pozostała
jednak w swojej dawnej ojczyźnie. Świadczą o tym nazwy miejscowe, które w tym
rejonie Polski tworzą dość zwartą grupę (a zakładając zgodnie z poglądami
czołowych polskich archeologów, że Słowianie na te tereny przybyli w połowie V
w., można przyjąć, że mieszkali tam wówczas jeszcze jacyś Germanie, którzy
zostali wchłonięci przez Słowian, ale nauczyli najeźdźców wielu nazw
geograficznych). Świadczy o tym również bardzo ciekawy anglosaski tekst,
będący skarbnicą wiedzy o germańskim okresie plemiennym, czyli Widsith,
który mówi o Gotach Nadwiślańskich w IV/V w. (tym tematem zajmiemy się przy
innej okazji).
Mapa ukazująca rozmieszczenie nazw pochodzenia germańskiego na terenie północnej Polski (wg Z. Babik Najstarsza warstwa nazewnicza...; mapa kultur archeologicznych w późnych fazach okresu rzymskiego (III w. - 2 poł. IV w.) z Wielka historia Polski, t. 1, s. 298)
Cechą charakterystyczną nazw germańskich z
północnej Polski jest pewna ilość analogii ze skandynawskim obszarem
nazewniczym (np. Gopło ma analogie jedynie w Szwecji i Norwegii). Tak
jest też z naszymi trollowymi nazwami. Obszar, na którym notujemy
Trląg i Trłogę to kraina silnie naznaczona ostatnim zlodowaceniem.
Jezioro Trląg to jezioro polodowcowe. W okolicach tych występują licznie głazy
narzutowe, które w dawnych wiekach kojarzyły się ludziom z olbrzymami. W tym
miejscu w naszych rozważaniach pojawiają się znane z folkloru kaszubskiego
stolemy - kaszubskie olbrzymy, które nocą przenoszą głazy z jednego
miejsca w drugie. Kto wie, czy nie jest to ślad wiary w trolle-olbrzymy, które
mają dość siły aby przenosić głazy, które - co najistotniejsze - w świetle
dnia po prostu kamienieją. Być może dawni Goci i Gepidzi wierzyli, że
znajdowane w lasach i na polach głazy to właśnie skamieniałe trolle?
Jest jeszcze jeden dowód na to, że mieszkający tu przed nami Germanie wierzyli
w trolle. W wyniku Wędrówek Ludów Goci i Wandalowie znaleźli się na terenie
Hiszpanii (potem Wandalowie założyli swoje państwo w Afryce Północnej!). Wg
greckich przekazów rękopiśmiennych Wandalowie mieli w Hiszpanii nazywać swych
odwiecznych gockich wrogów trouloun (czyt. [trulun]). Językoznawcy
odnajdują w tym epitecie archaiczną formę nazwy troll. Generalnie nazwę
tych mitycznych istot wywodzi się dziś od germańskiego *trula- lub *trulla-
(ponieważ jest to słowo o niemożliwej do określenia etymologii
indoeuropejskiej, uważa się, że owe *trulla- dostały się do wierzeń
germańskich od przedindoeuropejskich mieszkańców Skandynawii. Niektórzy wręcz
twierdzą, że to nazwa jakiegoś potężnego ludu, z którym zetknęli się
Pragermanie - u nas olbrzym bierze się od Awarzyna, u dawnych
Niemców hún 'olbrzym' brał swe miano od Hunów; być może i *trul(l)a-
wziął swą nazwę od jakichś wrogich Pragermanom *Trul(l)ów).
* * *
Wspomniałem wyżej o kaszubskich olbrzymach - stolemach. Nazwa stolem
pozostaje do dziś enigmatyczna. Według powszechnie przyjętej etymologii łączy
się - co ciekawe - z Gotami, a szczególnie z gockimi podbojami króla Filimera
w II w. n.e. Poczciwy Brückner pisze (Słownik etymologiczny języka
polskiego), że:
stolim, stoliman,
stwolin, stolem to 'olbrzym' na Kaszubach. Nazwa
została u nas zapisana po raz pierwszy w słowniku Mączyńskiego z 1564 r.
Istnieje odpowiednik w języku staro-cerkiewno-słowiańskim: spolin,
ispolin 'olbrzym'.
Dalej czytamy u Brücknera:
od nazwy ludu Spolów (łac. Spoli), Słowian podbitych przez Gotów w II wieku
po Chr., Spaloi u Jordanesa, Sporoi u Prokopjusza (...)
Informacja ta pochodzi prawdopodobnie ze słownika etymologicznego języka
rosyjskiego Vasmera, gdzie możemy przeczytać, że
ispolin 'olbrzym' pochodzi od etnonimu *Spalów (łac. Spalaei u Pliniusza Starszego, Hist. Nat. 6, 7, 22) - ludu, który żył na terenie dzisiejszej południowej Rosji i został podbity przez Gotów.
Vasmer cytuje tu także staropolskie stolim,
stolin oraz kaszubskie stolem.
Brücknerowi chodzi zapewne o relację Jordanesa na temat gockiego króla
Filimera syna Gadariga, który w poszukiwaniu nowych ziem miał przenieść się z
częścią ludu z nadwiślańskich siedzib (swoją ojczyznę na terenie dzisiejszej
północnej Polski mieli Goci nazywać Gothiskandza) do Scytii, do krainy
Oium. Tam mieszkać mieli Spalowie, od których uczony wywodzi nazwę
olbrzymów stolemów (ciekawe jest to - raz jeszcze przypominam ten fakt - że
wielu polskich etymologów słowo olbrzym również wywodzi od jednego z
historycznych ludów Europy - od Awarów; przypomnijmy też sobie, że Wandalowie
w Hiszpanii Gotów nazywali "trollami").
Jakiś czas temu wertując słownik języka
pragermańskiego pokusiłem się o własną, być może niemądrą, ale nową teorię na
temat pochodzenia nazwy stolem. Oto ona.
Przyjmując, że germańskie -a- przechodziło w pożyczkach do języków
słowiańskich w -o- zacząłem szukać odpowiednich słów germańskich. Oto
trzy grupy słów, które moim zdaniem mogą być podejrzane o pokrewieństwo ze
stolemem.
(1) pragerm. *stainaz, *staina- 'kamień', goc. stains
'kamień', stwniem. stein 'kamień'.
Możliwe formy pragerm.:
*staina-lendjô 'kamienny kraj'
*staina-lîmu 'kamienna noga'
Ponieważ w pożyczkach gockich -ai- > słowiańskie -e- lub -i-
(np. goc. hlaifs > pol. chleb) formą pośrednią musiałaby być
nazwa z pierwszym elementem **stona-, a nie *staina-. Wydaje
się to mało prawdopodobne (jedyny język germański, gdzie pragerm. -ai-
> -o- to język stang.).
(2) pragerm. *stuleno 'złodziej', stwniem. stálin, stálingún
'ukradkiem; ukryty'.
Form wywodzących się od *stuleno nie zanotowano jednak w językach
północnogermańskich i wschodniogermańskich (po gocku 'kraść' to stilan).
(3) pragerm. *stullô, stulla- 'podstawa, rama, podpora, stojak',
stwniem. stollo 'filar, podstawa', stsas. stollo 'podstawa'.
Gdybyśmy rozszerzyli znaczenie pragerm *stulla- na 'stojący wolno
przedmiot, na którym można coś oprzeć' miałaby sens taka oto forma pragerm.:
*stulla-mannaz 'stojący wolno przedmiot przypominający człowieka'
To oczywiście teoria lingwisty-amatora (którego domysły mogą być całkowicie
błędne - "za wysokie progi..."), ale taki na przykład germański *stulla-mannaz
mógłby przejść drogą ewolucji w **stol(a)man i stać się - być może -
podstawą dla słowiańskiego **stolьmon, **stolьm > kaszubskie
stoliman, stolem, stolim. Słabością tej teorii jest to, że
pochodnych pragerm. *stulla- nie znajdujemy w językach
północnogermańskich i wschodniogermańskich. Brak też potwierdzenia, że
kiedykolwiek stolemy uważano za kamieniejące olbrzymy. *stulla-mannaz
miałby sens gdyby przyjąć, że stolemy w dawnych czasach łączono z kamieniami
narzutowymi na Kaszubach nie tylko w tym sensie, że one tymi kamieniami
rzucały, ale również że się w nie zamieniały. No i nie zanotowano w żadnym
języku germańskim pochodnej od mojego hipotetycznego *stulla-mannaz.
Dlatego ciągle czekam na kolejne pomysły. Może ktoś zetknął się już z
etymologią inną od brücknerowskiej?
* * *
A teraz jeszcze mała prezentacja stolemów - oto
co udało mi się na ich temat znaleźć w Internecie:
"stolemy to wielkoludy, po których pozostałością są wielkie głazy pośrodku
pól, którymi to głazami rzucały przeważnie w ramach współzawodnictwa".
W innym miejscu czytamy:
"W osobliwej mitologii kaszubskiej przewijają się zarówno wielkoludy stolemy,
jak i karły - zwane tu niekiedy drobnymi lub krośniętami. Mityczne Kaszuby to
także ziemia zapadających się budowli i zaklętych głazów, ziemia z bagnami,
gdzie gnieżdżą się błotnicy i trzęsewidy, wzgórzami skrywającymi
śpiące wojsko lub okrutnych jeźdźców udających się na dzikie łowy. Podania
głoszą też o zaczarowanych zwierzętach, guślarzach i czarownicach, a niektóre
z nich przedstawiają, jak Kaszubi musieli zmagać się z diabłami i morami,
widmami i pokutnikami. Cudowny świat ludzkich wierzeń, aczkolwiek pełen
fantazji i niesamowitości, przechował okruchy pamięci o autentycznych
wydarzeniach historycznych".
Czy można w stolemie doszukiwać się germańskiego *trullaz (norweskie
troll), a np. w karle-krośnięciu germańskiego *dwergaz (norweskie
dvergr)? Czy są to ślady mitycznych wyobrażeń dawnych mieszkańców tej
ziemi - Gotów i Gepidów? Kamienie narzutowe tak charakterystyczne dla tej
ziemi, mogłyby pewnie przekazać nam wiele ciekawych historii...
Użyte skróty: goc. gocki; stang. staroangielski
(anglosaksoński); stwniem. starowysokoniemiecki; stsas. starosaski (starosaksoński);
słow. słowniański.
Z gockim pozdrowieniem Heils!
10 XII 2003
Ryszard Derdziński
galadhorn@inetia.pl; www.galadhorn.w.pl