Pilchowice, woj, śląskie

Pilchowice (niemieckie Pilchowitz O/S, a w latach 1936-1945 Bilchergrund O/S) leżą pośród łagodnych wzgórz w dolinie rzeki Bierawki, na wysokości 234 m n.p.m. Okoliczne lasy to przeważnie bory sosnowe z domieszką brzozy - z rzadka występują tu też świerk i dąb. Miejscowość - pierwotnie rozległa wieś, potem miasteczko targowe, dzisiaj gmina w powiecie gliwickim i w Województwie Śląskim - należy do najstarszych na Górnym Śląsku. Gmina Pilchowice liczy obecnie 83 km² i 11 tysięcy mieszkańców. W ciągu wieków powstawały liczne kolonie-przysiółki Pilchowic: Dolna Wieś (niem. Niederdorf), Wielopole (Wielopole-Pilchowitz), Młyn nad Bierawką (Birawka-Mühle), Leboszowice (Leboschowitz), Kolonia Seminaryjna, Kolonia Gliwicka, a w 1934 r. Kolonia Stanicka i Trześniówka.

Jej najstarszy zapis pochodzi z ostatniego dziesięciolecia XIII w. i ma postać Pilchowitz. Jest to częściowo zgermanizowana forma właściwej słowiańskiej nazwy Pilchowicy (dopiero w XIV w. Pilchowice), która należy do grupy patronimicznych nazw miejscowych. Nazwa wskazuje, że w XIII wieku zamieszkiwali we wsi Pilchowicy - dziedzice jakiegoś Pilcha (imię to zarejestrowano po raz pierwszy w 1403 r.). Kolejne zapisy potwierdzają trwanie słowiańskiej formy - Pilchowicz 1363, Pylchowicz (1411), Pylchowitze (1531). Nazwy patronimiczne były bardzo żywotne na wielu obszarach słowiańskich, w tym również na Śląsku. W dzielnicy tej znajdujemy aż 1200 nazw z przyrostkiem -ice. Zanim przyjrzymy się przebiegowi osadnictwa średniowiecznego na ziemi pilchowickiej i w kasztelani toszeckiej, powiedzieć trzeba kilka słów o najdawniejszych mieszkańcach tej części Śląska.

O najdawniejszych, prehistorycznych dziejach ziemi pilchowickiej mówią nam okoliczne wykopaliska archeologiczne i nazewnictwo rzek czyli hydronimy, które przechowują nierzadko ślady języka codziennego dawnych przedhistorycznych mieszkańców danego terytorium. Rzeczka Bierawka, wcześniej Bierawa zdaniem językoznawcy Henryka Borka nosi nazwę przedsłowiańską, przechowującą stary indoeuropejski temat *bher- ‘płynąć, ciec’, który przyswojono za pomocą równie starej końcówki wodnej *-awa. Możliwe, że jest to nazwa germańska (przed przybyciem na te tereny Słowian w VI w. zamieszkiwali tu prawdopodobnie germańscy Wandalowie) z typową końcówką -(a)hwa ‘rzeka, woda’. Wówczas pierwotna nazwa rzeczki brzmiałaby *Berahwa.

W okresie wędrówek ludów (V w.) ziemie te opustoszały. Słowianie pojawili się tutaj dopiero w VI wieku. W Toszku, zwanym wówczas prawdopodobnie Toszecz (czyt. Tošeč - od imienia Toszek, które było zdrobnieniem od Tolisław) założyli swój gród Słowianie górnośląscy - prawdopodobnie Gołęszyce. Sam teren Pilchowic należał do pogranicza śląsko-małopolskiego. Zaledwie kilkanaście kilometrów na wschód od naszej wsi przebiegała granica między powstałymi w roku 1000 diecezjami wrocławską i małopolską.

W czasach pierwszych Piastów okolice naszej wsi porastała prawdopodobnie gęsta puszcza o charakterze pierwotnym. Teren ten trwał niezamieszkały aż do początków XIII w. Po śmierci księcia Władysława I opolskiego, 27 sierpnia roku Pańskiego 1281, Władysławowi dziedzice, czterej jego czcigodni synowie rozdzielili między siebie ojcowską dziedzinę - kraj określany dziś w literaturze jako ‘księstwo opolsko-raciborskie’. Drugi starszeństwem, blisko trzydziestoletni Kazimierz (1253/1257 – 10 III 1312; jego pieczęć obok), został wówczas panem małego księstwa bytomskiego zwanego też bytomsko-kozielskim.

Księstwo ze stolicą w Bytomiu i z miastami Siewierzem, Toszkiem i Koźlem istniało 74 lata - do roku 1355, gdy po śmierci księcia Bolesława, Kazimierzowego syna, nastąpił podział tego kraju. Tak krótki czas wystarczył jednak aby ziemia bytomska wspaniale rozkwitła pod rządami Kazimierza – z jego panowaniem znalazła się ona również pod politycznym patronatem królów czeskich, bo oto w roku 1289 Kazimierz złożył w Pradze hołd lenny królowi Wacławowi II i brał później udział w klęsce polskiego księcia Władysława Łokietka.

Księstwo Kazimierza bytomskiego złożone było z dwóch różnych części: z dawnej cząstki księstwa opolskiego znajdującej się w diecezji wrocławskiej (kasztelanie w Koźlu i Toszku) i z fragmentu ziemi krakowskiej włączonej do monarchii Mieszka Plątonogiego na mocy postanowienia Kazimierza Sprawiedliwego w 1179 roku, która przez wiele wieków należała do diecezji krakowskiej (kasztelania bytomska i siewierska). Gdy młody Władysławowic obejmował władzę w księstwie sytuacja osadnicza wyglądała nader skromnie. Cztery osady wczesnomiejskie i garść wsi, zazwyczaj na przestarzałym prawie zwyczajowym polskim, to kapitał nie mogący zadowolić ambitnego monarchy. Kazimierz postanawia więc wesprzeć nowe lokacje wiejskie i miejskie według prawa zachodniego, zwanego niemieckim. I oto pojawia się w kasztelani toszeckiej miejscowość Pilchowice... Powstanie księstwa bytomskiego w 1281 roku dało impuls do ożywienia osadniczego tego regionu. Utworzono tu wówczas 51 wsi, z których 9 potem w nieznanym czasie zaginęło. Kasztelania toszecka zajmowała powierzchnię niespełna 1200 km² - jedna osada przypadała tu na około 13 km² terenu. Pilchowice należały wraz ze Smolnicą, Nową Wsią, Żernicą i Stanicami do skupiska osadniczego nad Bierawką na peryferiach kasztelanii toszeckiej i nad granicą księstwa bytomskiego z księstwem cieszyńskim.

Pierwszą wzmiankę o Pilchowicach znajdujemy w dokumencie datowanym na ostanie dziesięciolecie XIII wieku, zwanym Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis, powstałym zapewne z inicjatywy biskupa krakowskiego Jana Muskaty, pełniącego w latach 1285-1293 obowiązki poborcy świętopietrza w metropolii gnieźnieńskiej, której podporządkowana była diecezja wrocławska. Jest to urzędowy wykaz dóbr i dochodów, a więc zawiera dokładne dane dotyczące zasięgu własności biskupstwa wrocławskiego na Śląsku, wykaz miast, wsi i osad, będących własnością biskupa bądź diecezji oraz zestawienie dochodów Kościoła z należnej dziesięciny. Spis miał uporządkować finanse biskupstwa, posiadającego na całym Śląsku liczne posiadłości, uzyskane dzięki przywilejom i darowiznom panujących tu piastowskich książąt i wielmożów. Dobra te podlegały regionalnym ośrodkom administracyjnym w Nysie, Wrocławiu, Legnicy, Głogowie i Ujeździe. Klucz ujazdowski (w oryginale Procuracia Wyasdensis) powstał w XII wieku i obejmował blisko 400 górnośląskich miast, wsi i osad. W części Liber fundationis... obejmującej okręg gliwicki (circa Glywitz) czytamy:

‘także w Pilchowicach całkowicie zwolnionych od [płacenia] wiardunków będzie 80 łanów’ (Codex diplomaticus Silesiae XIV, str. 97.)

Zapis ten świadczy o relatywnie niedawnej lokalizacji wsi. Pilchowice są tu zwolnione nawet od płacenia dziesięciny pieniężnej.

Z Liber fundationis... dowiadujemy się wiele o strukturze osadniczej okolic naszej miejscowości. W najbliższym sąsiedztwie Pilchowic istniały już: Smolnica (zapisana jako Smolitz), Knurów (Knurowitz), Żernica (Syrdnitza) i Sośnicowice (Sossnessowitz). Wszystkie te osady wchodziły w skład skupienia osadniczego nad rzeczką Bierawą. Z innych dokumentów wiemy, że w okolicy istniały również inne miejscowości: Stanice (Stanicia 1258), Nowa Wieś (Nova Villa 1226), a przede wszystkim klasztor cystersów w Rudach, założony w 1258 r. przez księcia Władysława I opolskiego, ojca Kazimierza bytomskiego. Z klasztoru w Rudach, odległego od Pilchowic o kilkanaście kilometrów, pochodził brat Rudolf - autor unikalnego świadectwa wierzeń i obyczajów okolicznych mieszkańców - Katalogu magii, do którego jeszcze powrócimy.

Pilchowice ulokowano na prawie niemieckim - iure theutonico - najpewniej po powstaniu księstwa bytomskiego w 1281 r. W dokumencie Liber fundationis... przysługiwały jeszcze mieszkańcom Pilchowic lata wolnizny. Wieś należała do największych na Śląsku - obszar 80 łanów (sołtys 13 łanów [?], pleban 2 łany [?], kmiece rodziny po jednym łanie) był niezwykły jak na tamte czasy. Była to jedna z największych wsi na Śląsku. Według moich obliczeń zamieszkiwać ją mogło ok. 300 osób. Wsie założone na prawie niemieckim, zwanym też czynszowym, zwolnione były w początkowym okresie z wszelkich danin i powinności, zgodnie z umową lokacyjną. Prawo chłopów do ziemi określano jako posiadanie dziedziczne, które jednak w zasadzie stanowiło własność podległą, użytkową. Obok nadziałów indywidualnych - zazwyczaj w wysokości 1 łanu - wieś otrzymywała do wspólnego użytku pastwiska, łąki, lasy, itp. W zamian za to osadnicy płacili czynsz pieniężny, a ponadto zobowiązani byli do pewnych zwyczajowych świadczeń w naturze i kilku dni robocizny w czasie wiosennych prac polowych i żniw.

Na czele wsi stał sołtys - w nowo lokowanej “na surowym korzeniu” był to zazwyczaj zasadźca, zwany też lokatorem. Reprezentował on wieś wobec pana, za co otrzymywał zwolniony od czynszu i dziesięciny co szósty łan, jedną szóstą pobieranych dla feudalnego pana czynszów i jedną trzecią kar sądowych. Osadnicy otrzymywali do użytkowania po jednym łanie ziemi - w przypadku osad na terenach leśnych i piaszczystych był to łan frankoński czyli odpowiednik 24,2 ha.

Podstawowym ciężarem ludności wiejskiej na rzecz Kościoła była dziesięcina. Do połowy XIII w. płacili ją książęta z własnych dochodów - jednak z chwilą wzrostu ilości kościołów i zakonów przerzucili ciężar utrzymywania coraz liczniejszego duchowieństwa na swoich poddanych. Mieszkańcy Pilchowic w końcu lat 90-tych XIII w. zwolnieni byli od płacenia dziesięciny, jak i od wszystkich innych ciężarów - związane to było z niedawną lokacją wsi na prawie niemieckim.

Wieś była też siedzibą parafii. Zapewne tuż po lokacji wsi wybudowano tu także kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela. Zdaniem Jerzego Horwata powstał on około roku 1290. Była to z pewnością budowla drewniana. Parafia pilchowicka należała do dekanatu gliwickiego, ten zaś do archidiakonatu opolskiego. Dopiero około roku 1725 Pilchowice znalazły się w nowo utworzonym dekanacie z siedzibą w Wielkim Dubieńsku.

O słowiańskim pochodzeniu mieszkańców wsi Pilchowicy świadczy sama nazwa osady, jak i imię przypuszczalnego zasadźcy - może i pierwszego sołtysa - Pilcha (imię to musi być przydomkiem od gryzonia polnego pilcha. Przez jakiś czas wsią rządzić musieli dziedzice Pilcha - Pilchowicy.

Możliwe też, że już wtedy zamieszkali we wsi osadnicy niemieccy, a zatem że populacja wsi była słowiańsko-germańska. Analogią niech będą pobliskie wsie o słowiańskich nazwach i sporej populacji niemieckiej w wieku XVI - Ostropa i Żernica. O tym, że na omawianym terenie mieszały się wpływy kulturowe słowiańskie i germańskie świadczy niezwykły XIII-wieczny dokument - Katalog magii brata Rudolfa. To etnograficzne źródło z XIII wieku - jak je określa Edward Karwot - jest unikalnym zapisem wierzeń na poły wciąż pogańskiej, na poły chrześcijańskiej wsi śląskiej w dobie kolonizacji niemieckiej.

Rudolf - zakonnik niemieckiego lub francuskiego pochodzenia - wspomina w swym dziele o przeróżnych istotach demonicznych. Przynajmniej niektóre z nich pochodzą z demonologii ludowej staropolskiej - inne znajdują swe odpowiedniki w Niemczech i w krajach germańskich. Brat Rudolf wspomina między innymi “Królową Nieba”: W nocy Bożego Narodzenia zastawiają stół dla królowej nieba, którą powszechnie nazywają panią Holdą, aby ich wspomagała. W innym miejscu pisze Rudolf o duchach domowych stetewaldiu: W nowych domach albo w takich, w których mają od nowa zamieszkać, zakopują do ziemi w różnych kątach mieszkania, a czasem za piecem garnki wypełnione różnymi rzeczami na cześć bogów domowych, których w mowie potocznej nazywają stetewaldiu [opiekunami domu]. Jeszcze w innym miejscu czytamy o trzech demonach życia ludzkiego, które niczym norny czuwają nad całym ludzkim życiem. Dowiadujemy się też o znanym z Niemiec zwyczaju ustawiania drzewek majowych, czyli gaików, przed domem w dniu apostołów Filipa i Jakuba (1 maja).

Wieś Pilchowice była pierwotnie własnością biskupów wrocławskich. Później znalazła się w rękach świeckiego możnowładztwa śląskiego. Jan Chrząszcz w swojej książce Festschrift zum hundertjährigen Jubiläum des Klosters der Barmherzigen Brüder in Pilchowitz, pisze że w roku 1360 książe Mikołaj II raciborski nadał rycerzowi Staszkowi (Stossako) szlacheckie wójtostwo w Pilchowicach. Być może w 1363 r. właścicielem Pilchowic był Lutold de Pilchowicz (brat wojewody wielkopolskiego Wierzbięty, wymieniony w dokumencie księcia Mikołaja II opawskiego), a w roku 1379 Paszko Złodziej de Pilchowicz (wymieniony w dokumencie Elżbiety, królowej polskiej i węgierskiej).

W 1411 roku rycerz Sigismund Smos wydzierżawił folwark w Pilchowicach gminie w Zakrzowie. Smos sprzedał swój folwark z wszystkimi przynależnościami (z poddanymi kmieciami i zagrodnikami) za jednorazową wpłatę 44 grzywien i dalszy stały czynsz roczny 4 grzywien. Gmina Zakrzów stała się dzierżawcą folwarku i panem w stosunku do ludności Pilchowic.

Z kolei wieś przeszła w ręce Holych - rodziny pochodzenia czeskiego. Być może właścicielem Pilchowic był już Piotr Holy wzmiankowany w 1425 r. Potem wieś stała się własnością Mikosza (Mikołaja) Holego z Panietic, który występuje w dokumencie księcia Wacława opawskiego z 1445 r. Nieznanego pochodzenia informacja o księciu Wacławie raciborskim, właścicielu ziemskim z Pilchowic, która według Jana Chrząszcza ma pochodzić z 1437 jest tutaj trochę myląca. Kolejnym właścicielem Pilchowic był Jan Holy z Panietic, a potem jego następca, Mikulas (Mikołaj) Holy, którego znamy z dokumentów datowanych na 1509 i 1519 rok. W roku 1486 rycerz Jan Holy z Pilchowic pożyczył od księży altarystów z kościoła parafialnego pod wezwaniem Wszystkich Świętych w Gliwicach (niem. Gleiwitz) 75 marek (jedna “marka” była odpowiednikiem 27 reichsmarek), a w zamian oddał im 7 ½ marek czynszu.

Wspomniana rodzina Holych była w posiadaniu Pilchowic przez dwa stulecia, całkowicie lub częściowo. Z czasów ich panowania pochodzi wzmianka o dziesięcinie jaką w Pilchowicach posiadała kolegiata Świętego Krzyża w Opolu (biskup Jakub von Salza). Dowiadujemy się też ze wzmianki w protokole wizytacyjnym z roku 1679, że w roku 1666 dobrami w Pilchowicach zarządzali bracia Heinrich i Johann von Holy, w roku 1679 natomiast Johann von Holy i Georg Koslowski.

Dziesięć lat później - w roku 1689 - jako właścicielka Pilchowic pojawia się pani Helene Eleonore von Reiswitz, z domu Gotschalkowska von Gotschalkowitz. Miasteczkiem władali później Friedrich von Reisewitz i Carl Friedrich von Reisewitz. Z kolei ten ostatni sprzedał Pilchowice klasztorowi cystersów w Rudach.

herb rodu von Wengersky

Kolejne lata to czasy rodziny von Wengersky. Carl Gabriel hrabia Wengersky (niem. Graf Wengersky) w roku 1727 zakupił Pilchowice i Nieborowice wraz z przyległościami za 107 tysięcy talarów. Tenże był jednocześnie właścicielem rozległego Państwa Rybnickiego, które obejmowało miasto Rybnik wraz z 26 wsiami. Następcą Carla Emanuela był jego syn, Franz Carl hrabia Wengersky (do 1747 roku), a następnie syn tegoż, Emanuel hrabia Wengersky (do 1768 roku). Anton hrabia Wengersky, syn ostatnio wymienionego, z początku małoletni wraz z osiągnięciem pełnoletności wraz z Państwem Rybnickim sprzedał w roku 1788 pruskiemu skarbowi pewien instytut dla inwalidów, a przy sobie zatrzymał jedynie posiadłości pilchowickie. Za jego władania powstał nowy kościół parafialny - w stylu późnobarokowym (patrz obok). Hrabia Anton zmarł w roku 1814. W tym też roku powstaje w Pilchowicach klasztor.

W czasach swej świetności ród Wengerskych wybudował sobie przestronny zamek, do którego tymczasowo przeniesiono klasztor, a który później został przekształcony w królewski zakład karny, od 1867 w seminarium nauczycielskie. Niedaleko od owego zamku od niepamiętnych czasów stoi stara siedziba pańska zwana starym zamkiem. Pisze o tym Triest w Topographisches Handbuch von Oberschlesien: W Pilchowicach w budynku dawnego, przestronnego zamku, wybudowanego przez hrabiów Wengerskych, znajduje się od roku 1858 Królewski Zakład Karny, który może pomieścić 100 więźniów. Obok stoi stary budynek zamkowy, położony kiedyś na wyspie otoczonej głębokimi fosami, urządzony wygodnie przez obecnego właściciela. Fosy są obecnie zasypane i teren ten przemieniono w ogród (obecny zamek!). W szlamie fosy znajdywano niegdyś różne elementy uzbrojenia – ślad potyczek i obrony jakie miały miejsce w dawnych wiekach.

Już w XVI znaczenie Pilchowic jako ośrodka lokalnego handlu wzrosło na tyle, że wieś stała się miasteczkiem. Na pierwszej mapie Śląska z 1561 roku miejscowość ta figuruje jako oppidum czyli właśnie jako miasteczko.

Twórca mapy - Martin Heilwig z Nysy - zapisał jego nazwę jako Pilhowitz. W Tabelach podatku gruntowego i ludności wsi śląskich z około 1765 roku czytamy o Städtel Pilchowitz czyli miasteczku Pilchowice. Zamieszkiwało tu wówczas 54 gospodarzy, 2 chałupników i 9 rzemieślników.

Według spisu Topographisches Handbuch von Oberschlesien Felixa Triesta z roku 1865 w Pilchowicach, miasteczku targowym i dobrach rycerskich (Marktflecken u. Rittergut), w roku 1855 żyło 720 mieszkańców, a w 1861 roku 942 - w tym 884 katolików, 41 ewangelików i 17 żydów. W miasteczku znajdował się kościół, kaplica szpitalna oraz szkoła, 3 budynki urzędowe, 94 domy prywatne, jeden zakład rzemieślniczy i 109 gospodarstw rolnych - łącznie znajdowało się tu 165 gospodarstw domowych. Spośród 942 mieszkańców, 786 posługiwało się polską mową.

Pilchowice znajdowały się 2 mile pruskie na północ od Rybnika i 1/3 mili od szosy Rybnik - Gliwice. Niedaleko od miasteczka leżał młyn wodny Birawka-Mühle, gdzie pracowało i mieszkało 14 dusz. Szkoła pilchowicka zatrudniała trzech nauczycieli. Uczyło się w niej 247 dzieci z Pilchowic, Dolnej Wsi i Wielopola. Cztery razy do roku organizowano w Pilchowicach jarmark - dzień przed jarmarkiem odbywał się zawsze targ bydła.

Miasteczkiem Pilchowice zarządzał burmistrz (niem. Bürgermeister), mający do pomocy dwóch członków Rady. Razem tworzyli oni magistrat, który jednak podlegał władzy właściciela dóbr pilchowickich. W przypadku ożywienia wymiany handlowej, zezwalano w Pilchowicach na organizowanie cotygodniowych, poniedziałkowych targów.

Najbliższym miastem targowym były oddalone o 1 i trzy czwarte mili pruskiej Gliwice. Do Gliwic prowadziła bita droga - taką drogę nazywano na Śląsku szosą (niem. Chausee). Miasteczko słynęło z dobrej rudy wydobywanej w pobliżu.

Blisko pięćdziesiąt lat później, w roku 1912 Jan Chrząszcz donosi: Miasteczko targowe Pilchowice liczy 1127 mieszkańców wyznania katolickiego, 12 ewangelików i 6 pochodzenia żydowskiego.

W tym czasie notuje się we wsi liczny odpływ ludności na wschód, do przemysłowych osad okolic Katowic.

Jak podają polskie źródła, w czasach pruskich niechlubnie jako "polakożerca" wsławił się w okolicy proboszcz Pilchowic – ks. Kubis.

W założonym w 1867 r. seminarium nauczycielskim w latach 1868-1871 pracował ksiądz Konstanty Damrot (1841-1895), działacz społeczny i poeta piszący po polsku. Grób księdza Damrota znajduje się na starym cmentarzu na tyłach szpitala.

Koniec I wojny światowej i burzliwe wydarzenia początku lat dwudziestych dotknęły również Pilchowice. W przeprowadzonym w roku 1921 plebiscycie większość Pilchowiczan opowiedziała się za pozostaniem Górnego Śląska w obrębie państwa niemieckiego. Okres ten wymaga jeszcze dalszych badań.

W roku 1925 Pilchowice zamieszkiwało już tylko 1025 mieszkańców. W roku 1936 w myśl narodowo-socjalistycznego ustawodawstwa nadano Pilchowicom nową nazwę - Bilchergrund. Funkcjonowała ona do końca II wojny światowej. Burmistrzem miasteczka Bilchergrund był wówczas Richard Kuczera. W roku 1940 nie obsadzono ponownie tego stanowiska. W 1941 burmistrzem został Vinzent Hahn. Zamieszkiwały wówczas w Pilchowicach 2264 osoby.

Dziś Pilchowice zamieszkuje 2850 osób. Osada jest siedzibą gminy (dawny zamek pilchowicki). Po utworzeniu Górnośląskiego Parku Etnograficznego w Chorzowie do tego skansenu przeniesiono ciekawy proboszczowski drewniany spichlerz.